نوبت‏به‏حسين رسيد. زينب آماده شد برادر را پرستارى و نگه‏دارى كند. حسين‏مى‏ديد كه خلافت از خاندان رسول خدا بيرون مى‏رود و در دست‏بنى‏اميه سلطنت‏موروثى مى‏شود.

هنوز از وفات امام حسن، شش سال نگذشته بود كه معاويه آشكارا مردم را براى‏پس از مرگش به بيعت‏با يزيد دعوت كرد.

و مردم خواه ناخواه تسليم شده و گردن نهادند، به جز پنج تن كه در ميان آنان‏سزاوارتر از حسين، فرزند زهرا نواده رسول، كسى نبود كه از اين تعدى و تجاوزخشمگين شود.

معاويه، پس از بيعت گرفتن براى يزيد، چهار سال بزيست، و حسين هم چنان درجايگاه خود استوار بود. او نمى‏خواست كه ولايت عهد حكومتى‏كه جدش تاسيس‏كرده است، كسى مانند يزيد باشد.

اگر خلافت موروثى باشد، چه كسى ازحسين جگر گوشه پيغمبر پسر دختررسول به آن سزاوارتر است؟

و اگر ملاك در انتخاب خليفه، شايسته‏ترين و پاكدامن‏ترين فرد باشد، چه كسى ازامام حسين، آن پرهيزكار پاك‏دامن، آن دانشمند فهميده، شايسته‏تر است؟

آيا حق موروثى دودمان رسول را از پدرشان غصب كردند، تا جوانى فاسق،بى‏دين، شراب‏خوار، بازى‏گر، ياوه‏گوى، به‏ارث برد!

آيا خلافت از نواده خديجه ام‏المؤمنين و بانوى اسلام گرفته شود و به دست نواده‏هند جگرخوار، قهرمان وحشى‏ترين انتقام‏ها برسد؟

اسلام فراموش نكرده بود چه ظلمى از هند در احد به او شد و آن زن پليد چگونه‏زخمى بر مسلمان‏ها زد كه التيام نپذيرفت. هنوز در ميان مسلمانان كسانى يافت‏مى‏شدند كه هند را ديده بودند كه از مكه بيرون آمده و قريش را سرزنش مى‏كرد كه‏چرا از دسته كوچكى از مسلمانان شكست‏خوردند، با آن كه سپاه آن ها از حيث عدد وتجهيزات جنگى كامل بود وتحت نظر ابوسفيان شوهر هند و پيشواى كفار اداره‏مى‏شد، و بااين حال پيكرهاى دليران و بزرگان خويشان هند را در بيابان خونين آب‏بدر، گذاشتند و گريختند.

بدر هند، عتبه كه سرش از ضربت مرگ‏بار حمزة‏بن عبدالمطلب جدا شده بود وبرادرش شيبه كه نيز حمزه كار او را ساخته بود. ⁽¹⁾ .

و فرزندش وليد كه على‏بن ابى‏طالب او را كشته بود.

و ابوجهل فرمانده سپاه كفار.

و ده‏هاتن ديگر كه درآن جا برزمين افتاده بودند.

در آن روز، هند سوگند ياد كرد كه شوهرش ابوسفيان با او نزديكى نكند، تاوقتى كه از كشته‏هايش خون‏خواهى كند. پس از آن، هند در ميان اهل مكه به كوشش‏برخاست، تا سه‏هزار مرد جنگى گرد آمدند، و فرماندهى آن ها با ابوسفيان بود، و درميان آن ها دويست‏سوار كار بود كه تحت فرمان خالدبن وليد بودند.

هند، در راس اين سپاه مهاجم به سوى مدينه روان شد. گرداگرد او زنانى بودند،كه آهنگ‏هاى خون مى‏نواختند و سرود انتقام مى‏خواندند.

هند، غلامى داشت‏حبشى، با او خلوت كرد و به وى وعده داد كه اگر او سر حمزه‏را بياورد، زنجير بردگى‏اش را بگسلد وآزادش سازد.

دو سپاه در دامنه كوه احد روبه‏رو شدند. هند به زنانى كه با او بودند گفت: دف‏بزنيد و خودش در آن ميان به‏رقصيدن و آواز خواندن پرداخت، و سپاه رابه‏خون‏ريزى تحريك مى‏كرد و آتش انتقام را دامن مى‏زد.

موقعى كه تنور جنگ برافروخته شد، وحشى از پشت‏سر به حمزه نزديك شد.در حالى كه حمزه به كشتن يكى از مشركان مشغول بود، وحشى زوبين را در هوابه گردش در آورد بدون آن كه حمزه متوجه شود، آن را به سوى حمزه رها كرد.زوبين، پهلوى حمزه را شكافت و او را بر روى شن‏ها بيفكند و آن گاه به خواب‏هميشگى فرو رفت.

در اين هنگام، وحشى به سوى هند دويد. هند كه او را از دور بديد، دانست كه‏وحشى براى چه مى‏دود. خاموش به سوى هند آمد و دست‏خود را در دست هندنهاد، تا او را به جايى‏كه قهرمان جنگ آرميده است‏ببرد. همين‏كه چشم هند بر پيكرحمزه افتاد، از شادى و هيجان فرياد كشيد، و خم شد و به پاره پاره كردن پيكر شهيدپرداخت. بينى را بريده و گوش‏ها را از بيخ بركند، و چشمانش را بدريد. سپس شكم‏شهيد را بشكافت و جگرش را كه هنوز گرم بود، بيرون آورد و با رغبتى فوق‏العاده‏جويدن گرفت. زنانى كه در پى او بودند، از او پيروى كردند و از گوش‏ها و بينى‏هاى‏شهيدان و انگشتان آن ها براى خود گردن بندها و گوشواره‏ها درست كردند.

درست است كه هند پس از اين در سال فتح مكه مانند شوهرش مسلمان شد، ولى‏مسلمان شدن او صفحات ننگين گذشته‏اش را نشست، و از آن كه فرزندانش را به‏جگر خوارزادگان بنامند، جلوگيرى نكرد.

يزيد، نواده اين هند است. پدر يزيد، خلافت اسلامى را در صورتى كه تبديل‏به‏سلطنتى ظالمانه وهرقلى كرده بود، براى او به ارث گذاشت، به‏طورى كه هرگاه‏ستم‏كارى بميرد، ستم‏كار ديگرى جاى او را بگيرد. با آن كه هنوز در ميان مسلمانان،ياران بزرگوار رسول خدابودند، كه شايسته زمام‏دارى مسلمانان باشند، و سرور همه‏ايشان حسين (ع) فرزند زهرا (ع) و نواده خديجه بود.

ابدا ! و هرگز چنين چيزى نخواهد شد! اسلام، زمام‏دارى يزيد را نخواهدپذيرفت، و حسين هم نخواهد پذيرفت.

معاويه، اين مطلب را به خوبى مى‏دانست و كاملا حسين و يزيد را مى‏شناخت; اومى‏دانست كه حسين كيست و يزيد چه كسى است.

لذا آخرين وصيتى كه به‏ولى عهد خود كرد اين‏بود:

من تو را از رنج از اين در به آن در زدن رهانيدم، و همه چيز را براى تو رام كردم،و همه دشمنان را براى تو خوار و گردن‏هاى عرب را پيش تو خم گردانيدم. من ازقريش بر تو بيمى ندارم، مگر از سه كس: حسين فرزند على، عبدالله زاده عمر،عبدالله پسر زبير.

آن گاه معاويه در فكر فرو مى‏رود، و اين سه تن را در نظر مى‏آورد. مقدار خطرهر كدام را بر وارث و ولى‏عهد خود مقايسه مى‏كند. در ميان آن‏ها كسى را پرخطرتر ازحسين نمى‏بيند; زيرا حسين جگر گوشه رسول خداست و حق بزرگى بر گردن‏مسلمانان دارد. سپس، معاويه به سخن خود چنين ادامه مى‏دهد:

عبدالله عمر را به‏خود واگذار تا عبادت كند. زيرا او مردى است كه تقدس از كارش‏انداخته است، و بر يزيد پيش دستى نخواهد كرد. با عبدالله زبير سخت‏گيرى كن; زيراكه او حيله‏گرى است‏خطرناك. اما حسين، در باره حسين، معاويه به آرزو توسل‏مى‏جويد و براى يزيد دعا مى‏كند كه خداى تو را به دست كسانى كه پدرش را كشتند وبه برادرش خيانت كردند، محافظت كند. سپس مى‏گويد: گمان نمى‏كنم اهل عراق ازاو دست‏بردار باشند، آن‏قدر خواهند كوشيد تا او را به‏خروج و قيام وادار كنند.

زينب و بنى‏هاشم در ماه رجب سال شصتم هجرى با خلافت‏يزيدبن معاويه‏روبه‏رو شدند.

يزيد، نه بردبارى پدر را داشت و نه در متانت و زيركى سياسى به او مى‏رسيد وتنها ارث بردن خلافت از پدر او بسند نبود، چون در نظر اسلام نخستين كسى بود كه‏خلافت را فقط به واسطه ارث تصاحب كرده بود.

يزيد، نخواست مانند پدرش معاويه امام حسين را در مدينه آزاد گذارد، بلكه‏اصرار داشت از حسين و كسانى‏كه در حجاز بودند و هنگام دعوت معاويه زير باربيعت‏يزيد نرفته بودند، بيعت‏بگيرد.

نخستين تصميم او اين بود كه از طرف ايشان آسوده خاطر گردد. لذا، فرداى روزمرگ معاويه، نامه‏اى بدين مضمون به امير مدينه وليدبن عتبة بن ابوسفيان نگاشت:

بر حسين و عبدالله عمر وعبدالله زبير سخت‏بگير و در اين كار سستى مكن تاآن ها بيعت كنند.

اين كار بر وليد بسيار بزرگ و دشوار آمد و ازمروان حكم نظر خواست، مروان‏پاسخ داد:

هم اكنون به دنبال اين چندتن مى‏فرستى و ايشان را احضار مى‏كنى و آن ها را به‏بيعت‏يزيد و اطاعت او مى‏خوانى، اگر پذيرفتند، از آن ها دست‏بر مى‏دارى و اگر زيربار نرفتند، آن ها را گردن مى‏زنى، پيش از آن كه از مرگ معاويه آگاه شوند.

حسين، با تنى چند از شيعيان و دوستانش به‏سوى خانه وليد شد و آن‏ها را در حال‏آماده باش بر در خانه نگاه داشت و خود به‏درون خانه، نزد امير رفت. مروان‏حكم نيزدر آن‏جا بود، وليد، امام حسين را به‏بيعت‏يزيد خواند، امام چنين‏گفت:

«هم چون من، كسى در پنهانى بيعت نمى‏كند و گمان ندارم تو از من اين گونه‏بيعت را بپذيرى بدون آن كه در نظر مردم آشكار كنى و به همه كس بنمايانى‏».

وليد گفت: آرى.

حسين گفت: «وقتى كه همه مردم را به بيعت دعوت كردى، ما را نيز با ايشان‏دعوت مى‏كنى تا كار يك باره انجام شود».

وليد خاموش شد و حسين عزم بازگشتن كرد. ولى مروان تكانى به خود داد وروى به وليد كرده و در حالى كه او را بر حذر مى‏داشت، گفت:

به‏خدا اگر حسين در اين ساعت از تو جدا شود و بيعت نكند، هرگز چنين فرصتى‏نصيب تو نخواهد شد، مگر آن كه كشتار بسيارى ميان شما و او رخ دهد. حسين رانگه‏دار و مگذار از پيش تو بيرون رود، مگر آن كه بيعت كند يا آن كه گردنش را بزنى.

حسين از جاى جست و به‏طور انكار پرسيد:

«پسر زرقا ! ⁽²⁾ تو مرا مى‏كشى يا او، به خدا، دروغ گفتى و گناه كردى‏».

سپس، از خانه وليد خارج شد. مروان، وليد را سرزنش كرده و گفت:

پند مرا به كار نبستى، به خدا كه ديگر حسين خود را در اختيار تو نخواهد گذارد.

وليد پاسخ داد: ديگران را سرزنش كن. تو به‏من چيزى را پيشنهاد مى‏كنى كه‏نابودى دين من در آن است، به خدا، دوست ندارم كه آن چه را كه خورشيد بر آن‏طلوع مى‏كند و از آن غروب مى‏كند از آن من باشد و در برابر آن، من حسين را بكشم.سبحان‏الله! اگر حسين بگويد: «من بيعت نمى‏كنم‏» او را بكشم؟ به خدا، گمان ندارم‏بازخواست‏خون حسين نزد خداى در روز قيامت‏سبك و كوچك باشد.

حسين بيرون شد. هنگامى‏كه به خانه خود رسيد، خبر را به‏اهل بيت‏خود گفت‏وايشان را نهانى آگاهانيد كه آهنگ سفر دارد.

شب ديگر، مدينه رسول خدا به فرزند زهرا مى‏نگريست كه از بيم پيش‏آمدهاى‏ناگوار، اهل بيت‏خود را برداشته در تاريكى شب به طور پنهانى از آن شهر بيرون‏مى‏رود، پيش از آن كه ماهتاب درآيد واين راز را فاش كند.

حسين در مدينه كسى را به جاى نگذاشت مگر برادرش محمدبن حنفيه كه اوبه حسين گفت:

برادر! تو محبوب‏ترين و عزيزترين مردم نزد من هستى و تو براى آن كه من‏خيرخواه تو باشم از همه كس سزاوارترى، چندان كه مى‏توانى با همراهان خود ازيزيد و از شهرها دور شو. آن گاه فرستادگان خود را به سوى اين مردم روانه ساز. اگر باتو بيعت كردند حمد خداى را به جاى آور و اگر دور ديگرى را گرفتند، نه از دين توكم شده ونه از خودت، و به بزرگوارى و مردمى تو گزندى نخواهد رسيد. زيرا من ازآن مى‏ترسم كه به شهرى از اين شهرها بروى و دسته‏هايى از مردم بيايند و در ميان‏ايشان اختلاف افتد، دسته‏اى ياور تو باشند و دسته‏اى دشمن و به كشتار برخيزند. و تونخستين هدف خدنگ آن ها قرارگيرى. در اين‏وقت است كه خون بهترين اين امت -چه از جهت‏خودش و چه از جهت پدرش و چه از جهت مادرش - از همه چيزبى‏قيمت‏تر شود و دودمانش از همه امت‏خوارتر گردد.

حسين گفت: « برادر، پس كجا بروم؟».

محمد گفت: به مكه مى‏روى، اگر آن‏جا در امان بودى، كه راه همين است، و اگر درآن‏جا آسوده نبودى، به‏شن زارها و شكاف كوه‏ها پناه ببر، و از شهرى به شهر ديگر بروتا ببينى كه سرانجام كار اين مردم چه خواهد بود. اين‏وقت است كه اتخاذ تصميم بر توآسان مى‏شود; زيرا تصميم صحيح وقتى است كه انسان پيش از وقوع حوادث، نقشه‏اش را طرح كند. و دشوارترين تصميمات وقتى است كه انسان در پشت‏سرحوادث قرار گيرد و در دنبال آن ها باشد.

حسين، برادر را وداع كرده‏و باتاثر چنين گفت:

«برادر! خيرخواهى و مهربانى را تمام كردى; اميدوارم كه نظرت صحيح وموفقيت‏آميز باشد. ان‏شاءالله‏». ⁽³⁾ .

اهل بيت در راه مكه از نقاطى كه در شصت‏سال پيش ناظر هجرت جدبزرگوارشان از مكه به مدينه بود، مى‏گذشتند.

شب آن ها را در بر گرفت و تاريكى خود را برايشان بگسترد. سكوتى سنگين بركاروان حكم‏فرما بود. به جز صداى پاى شترها كه به سرعت‏بر شن‏زارها در حركت‏بود، چيزى شنيده نمى‏شد. نه كسى آوازى مى‏خواند و نه شتربانى حدى آغاز مى‏كرد.تنها حسين بود كه به آهستگى اين آيه را تلاوت مى‏كرد:

«رب نجنى من القوم الظالمين; ⁽⁴⁾ .

پروردگارا ! مرا از شر ستم‏كاران رهايى بخش‏».

خويشان و همراهانش در حالى كه به مدينه جدشان و پرورشگاه‏كودكى وجوانى‏شان نظر وداع اندخته بودند، آمين مى‏گفتند.

ولى وقتى كه نگاهشان در آن تاريكى سخت، بر مى‏گشت چيزى از آثار مدينه رابه‏جز سرهاى درختان خرما و قله‏هاى كوه‏ها، تميز نداده‏بود.

اگر مقدر شده بود كه زنان ببينند، آن چه كه در پس پرده فرداست، هر آينه گوش‏شب را از ناله و شيون كر مى‏كردند; چون حسين و جوانانش و يارانش در اين شب ازمدينه خارج مى‏شدند، ولى بازگشت نداشتند.

ساعت‏ها مى‏گذرد كه كاروان تاريكى شب را مى‏شكافد و شتابان مى‏رود. وقتى كه‏به وسط بيابان رسيدند، شب از نيمه گذشته بود، و ماه نمايان شد. و هنگامى كه پرتوخود را بر كاروان بينداخت، دانست كه در اين كاروان با حسين، پسرانش، برادرانش،برادرزادگانش و بيشتر اهل بيتش همراهند.

در طرفى، بانوى خردمند بنى‏هاشم با دسته‏اى از زنان در حركت است، و منتظراست كه نور ماه افزايش يابد; شايد وحشتى كه بر او و گرداگرد او سايه افكنده است‏كاهش پيدا كند.

سفر و حركت در چندين شبانه روز آن هم پى‏درپى، كاروان را ناتوان و خسته‏نموده بود و هنگامى كه به مكه نزديك شدند، حسين كلام پروردگارش را تلاوت كرد:

«ولماتوجه تلقاء مدين قال عسى ربى ان يهدينى سواء السبيل; ⁽⁵⁾ .

هنگامى‏كه به سوى مدين رهسپار شد، (موسى) گفت: اميد است پروردگار من راه راست رابه‏من نشان دهد».

در مكه چندان نمانده بودند كه فرستادگان اهل كوفه رسيدند و خبر دادند كه اهل‏كوفه با امام خودشان حسين بيعت كرده‏اند. نامه‏هاى كوفيان پشت‏سر هم و پى درپى‏مى‏رسيد: كه ما جان خود را براى تو نگاه داشته‏ايم، و هرگز در نماز جمعه با والى،حاضر نمى‏شويم، زود بيا.

اهل بيت از نو براى سفر آماده شدند.

دليل راه

آماده سفر شدند. ولى پيش از آن كه كسى را براى تحصيل اطمينان به كوفه‏بفرستند، بار سفر را نبستند.

امام حسين (ع) براى اين وظيفه بزرگ، پسر عموى خود مسلم‏بن عقيل رابرگزيد. مسلم به عزم سفر از مكه بيرون شد. هنگامى كه به مدينه رسيد، دو تن راهنماگرفت. آن دو مسلم را از بيابان بردند، تشنگى سخت‏بر آن ها روى نمود به طورى كه‏يكى از آن دو از شدت تشنگى بمرد، و بعضى گفته‏اند كه هر دو بمردند. مسلم از اين‏پيش‏آمد گرفته و پريشان خاطر شد و به امام حسين نوشت:

«من به مدينه آمدم، و دو راهنما گرفته، راه را گم كردند. تشنگى برايشان چيره‏شد، به طورى كه هر دو بمردند. با آخرين رمقى كه مانده بود، خود را به آب رسانيدم،اين آب در جايى است‏به نام مضيق واقع در مغاك خبيث. من اين پيش آمد را به فال بدگرفتم. اگر صلاح بدانيد، استعفاى مرا بپذيريد، و ديگرى را بفرستيد».

پاسخ امام اين بود: «هر چه زودتر به سوى كوفه بشتاب‏».

مسلم اطاعت كرد و به سير خود ادامه داد، تا به كوفه رسيد. در آن‏جا به‏خانه يكى‏از شيعيان وارد شد. شيعيان نزد او به آمدوشد پرداختند. هر دسته‏اى كه مى‏آمدند،مسلم نامه حسين را مى‏خواند. آن ها مى‏گريستند و از طرف خود وعده يارى وجان‏فشانى مى‏دادند. تا آن كه دوازده هزار تن با وى بيعت كردند (و بيشتر هم گفته‏شده است). مسلم هر چه زودتر قاصدى فرستاد، و با شتابى هر چه تمام‏تر اين مژده رابه حسين، كه درمكه منتظر بود، برسانيد.

موقعى كه مسلم وارد كوفه شد، امير كوفه نعمان‏بن بشير انصارى بود. يزيد بر وى‏خشمگين شد، كه چرا شيعه را به خود واگذارده و مسلم را ناديده گرفته، تا هزاران تن‏زير پرچم حسين گرد آيند.

يزيد به فوريت نعمان را عزل كرد، و به جاى او عبيدالله‏بن زياد والى بصره راتعيين كرد و به او نوشت:

مسلم‏بن عقيل رابگيرد و بكشد.

ابن زياد در آغاز هانى بن عروه مرادى را دستگير كرده زندانى نمود تا به موقع اورا بكشد; زيرا مسلم به خانه او منتقل شده بود. تا اين خبر منتشر شد، زنانى از عشيره‏مراد شيون آغاز كردند و فرياد برآوردند:

يا عثرتاه! ياثكلاه! واى از بى‏چارگان شدن! واى از داغ ديدن!

مسلم از خشم به هيجان آمد و شعارى را كه تعيين كرده بود، اعلام كرد. چهارهزارتن از اهل كوفه به گرد مسلم جمع شدند. مسلم آن ها را حركت داد، تا بازور هانى‏را نجات دهد.

رفتار اهل كوفه در اين وقت‏بسيار حيرت‏آور است. طبرى در تاريخ‏وابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبيين ⁽⁶⁾ نقل مى‏كند كه زنان اهل كوفه به سراغ‏فرزندانشان مى‏آمدند و مى‏گفتند:

فرزند! بازگرد، دگران هستند، به تو احتياجى نيست.

مردان مى‏آمدند و به‏فرزندان و برادرانشان چنين مى‏گفتند:

فردا سپاه شام مى‏آيد، با جنگ چه خواهى كرد؟ برگرد!

مردم پى درپى از دور مسلم پراكنده مى‏شدند وباز مى‏گشتند، تا شب فرا رسيد.به‏جز سى‏تن كه مسلم‏با ايشان نماز مغرب را به جاى آورد، كسى همراهش نماند.مسلم از مسجد بيرون شد و به سوى محله كنده روانه گشت. هنوز بدان جا نرسيده‏بودكه جز ده تن كسى با او نماند. از آن جاكه گذشت، تنها ماند; ديگر هيچ انسانى از اهل‏كوفه با مسلم نبود.

در كوچه‏هاى كوفه سرگردان مى‏گشت، نمى‏دانست‏به كجا مى‏رود، گذارش‏به خانه پيرزنى افتاد، كه بر در ايستاده، منتظر فرزند خود بود، كه با مردم در خروج برابن‏زياد شركت كرده بود. مسلم به پيرزن سلام كرد. پيرزن جواب گفت. مسلم آب‏خواست. پيرزن آب آورد و مسلم بنوشيد سپس در همان‏جا بايستاد و رد نشد. پيرزن‏به وى سوءظن برد و از او تقاضا كرد كه به خانه‏اش برود و آن جا توقف نكند.

واين سخن را سه بار تكرار نمود. تا مسلم بدو گفت:

اى بنده خدا! به خدا كه من در اين شهر خانه ندارم، آيا مى‏توانى نيكى كنى؟ شايدپس از اين تو را پاداش دهم.

پيرزن پرسيد: اى بنده خدا ! چگونه خانه ندارى؟!

مسلم جواب داد: من مسلم‏بن عقيل هستم، اين مردم به من دروغ گفتند و مراتنها و بى‏ياور گذاشتند.

پيرزن مسلم را به خانه برد، شام برايش آماده كرد ولى مسلم شام نخورد. پيرزن‏اين راز را پوشيده داشت و به جز پسرش به كسى نگفت. هنوز صبح نشده بود كه‏پسرش خبر داد!

مسلم محاصره شد، و با آن كه يكه و تنها بود، با لشكريان ابن‏زياد كه شصت‏يا هفتاد مرد مسلح بودند دليرانه به جنگ پرداخت. هنگامى كه ديدند از عهده مسلم برنمى‏آيند نى‏ها را آتش زده و شعله‏ور به‏جان مسلم مى‏انداختند. مسلم باهمين حال‏نبرد مى‏كرد و شمشير مى‏زد و صف‏هاى دشمن را مى‏شكافت.

محمد بن اشعث‏به وى گفت: تو درامان هستى، خودت را به كشتن مده. مسلم‏نپذيرفت و گفت: جز كشتن و كشته شدن چاره‏اى نيست و رجز مى‏خواند.

اقسمت لا اقتل الا حرا.

و ان رايت الموت شيئا نكرا.

- سوگند خورده‏ام كه جز به‏آزادگى كشته نشوم. هرچند مرگ را چيزى ناخوش مى‏دانم.

كل امرء يوما يلاقى شرا.

اخاف ان اكذب اواغرا.

- هركسى روزى با ناگوارى و روبه‏رو خواهد شد. بيم آن‏است كه به‏من دروغ گويند و يامرا بفريبند.

ابن اشعث گفت:

تو دروغ نمى‏شنوى و فريب نخواهى خورد، اين مردم (بنى اميه ) عموزادگان‏توهستند نه كشندگان و زنندگان تو.

مسلم كه مجروح و سر تاپاى خون آلود شده بود، به ديوارى تكيه كرد، اهل كوفه‏به گرد او جمع شدند و امان را تاييد و تاكيد مى‏كردند. استرى آوردند و مسلم را بر آن‏سوار كردند. آن گاه اسلحه‏اش را گرفتند. مسلم از اين كار به امان آن ها بدگمان شد.

مسلم را نزد ابن زياد آوردند. ابن زياد فرمان داد او را بربام قصر بردند و سرش رااز پيكرش جدا كردند و تنش را از بالاى بام در ميان مردمى كه بيرون قصر جمع شده‏بودند بينداختند و رفيقش هانى را در بازار به‏دار آويختند.

طبرى، از كسى كه كشته شدن هانى را پس از شهادت مسلم به چشم ديده نقل‏مى‏كند كه هانى را كت‏بسته از زندان بيرون آوردند و او را به‏ميان بازار، در جايى كه‏گوسفند مى‏فروختند، بردند. هانى مى‏گفت: عشيره من مذحج كجاست، ولى امروزمذحجى براى من نمانده است! مذحج كجاست؟ آيا من به مذحج دسترسى دارم؟!

هنگامى كه ديد كسى او را يارى نمى‏كند، دست‏خود را كشيد و از بند بيرون آورده‏گفت:

آيا عصايى يا كاردى يا سنگى يا استخوانى پيدا نمى شود، كه بدان وسيله مرد ازجان خود دفاع كند؟

راوى گفت: ناگهان بر سرش ريختند و دست‏هايش را محكم‏بستند و به او گفتند:

گردنت را بگير تا سرت را جدا كنند. هانى به چنين سخاوتى راضى نشد. يكى ازغلامان ابن‏زياد به او شمشير زد و كارگر نشد. ديگرى شمشيرى زد و او را كشت. اهل‏كوفه ايستاده، تماشا مى‏كردند!

اگر نمى‏دانى مرگ چيست، در بازار به هانى و پسر عقيل بنگر، ببين دلاورى كه‏شمشير، رخساره‏اش را تكه تكه كرده، و دلاور ديگرى كه پس از آن كه كشتندش،تنش را از بالا به پايين انداختند، پيكرى را مى‏بينى كه مرگ، رنگ آن را دگرگون كرده،وجوى خون را مى‏بينى كه از هر سوى روان است. اگر شما خون‏خواهى برادرتان رانكنيد، روسبيانى هستيد كه به پشيزى تسليم شده‏اند.

اين حوادث در كوفه رخ مى‏داد و اهل بيت در مكه نامه دليل راهشان، مسلم رامى‏خواندند، و از پيام كتبى او آگاه شده بودند كه از اهل كوفه براى حسين بيعت گرفته‏است، و مردم دور او جمع شده، منتظر آمدن امام حسين هستند. حسين حركت كرد وقصد داشت كه با كسانش از مكه بيرون آمده به سوى عراق بشتابد، پيش از آن كه پيام‏ديگر از مسلم شهيد برسد.

پيام مسلم از اين قرار بود كه وقتى از جان خود نوميد شد، چشمانش پر از اشك‏گرديد. گوينده‏اى به او گفت:

هر كه آن چه تو مى‏خواستى بخواهد، اگر چنين پيش‏آمدى برايش رخ دهد،نمى‏گريد.

مسلم گفت:

زينب از پنج‏سالگى پا بيرون نگذاشته بود كه جد بزرگوارش از دنيا رفت و جسدپاكش در غرفه عايشه ⁽¹⁾ به خاك سپرده شد; ولى پس از آن كه مكه را فتح كرد و خانه‏خدا را از بت‏ها پاك نمود، و به چشم خود ديد كه قومش با او بيعت كردند، ودسته دسته داخل دين خدا شدند.

و شايد زينب خردسال در اين مصيبت ناگوار حاضر بوده، و جد بزرگوارش رامى‏ديده، كه بر تخت چوبينى مى‏برند تا در خاكش پنهان سازند.

ما با نويسندگان فضايل و مناقب هم قدم نمى‏شويم، و نمى‏گوييم كه زينب در اين‏حادثه شوم به حقيقت اين سفر حتمى دردناك پى برده، و يا آن كه اساس نزاع ميان‏آن دو دوست همراه - عمر و ابى‏بكر - را مى‏دانسته كه اولى فرياد مى‏زد: محمد نمرده‏است، به خدا او بر مى‏گردد هم چنان كه موسى باز گشت.

رفيقش پاسخش مى‏دهد:

«و ما محمد الا رسول قدخلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم على‏اعقابكم ومن ينقلب على عقبيه فلن يضرالله شيئا، و سيجزى الله الشاكرين; ⁽²⁾ .

محمد نيست مگر پيامبرى كه پيش از او پيامبران بوده و درگذشته‏اند آيا اگر او بميرد و ياكشته‏شود، شما به عقايد فاسد نياكانتان خواهيد برگشت؟ و كسى كه به عقيده فاسد پدر و مادريش‏برگردد به خداى زيانى نخواهد رسانيد، وخداى پاداش سپاس‏گزاران را خواهد داد».

سپس وقتى مى‏بيند كه رفيقش به‏سخن خود اصرار دارد، در ميان انبوه مردم فريادمى‏زند: كسى كه محمد را مى‏پرستيد، بداند كه محمد مرد، و كسى كه خداى رامى‏پرستيد، بى‏گمان خداى زنده است و نخواهد مرد.

آرى نمى‏گويم دختر پنج‏ساله به حقيقت اين نزاع و يا راز آن مرگ پى برد، ولى‏بدون ترديد اين دختر، مناظر حزن و اندوه را به چشم خود ديده و فريادهاى‏گريه كنندگان و ناله‏هاى مصيبت زدگان را با گوشش شنيده است.

كى مى‏داند، در درون اين كودك خردسال تيزهوش چه گذشته، وقتى كه در آن‏پيش‏آمد جانگداز، خاموش و افسرده بر جد بزرگوارش مى‏نگريسته، مى‏ديده كه‏آن حضرت آرميده‏است، ولى جهان گرداگرد او ناله مى‏كند و آه مى‏كشد، و از سوز وگداز در هيجان آمده و موج مى‏زند و زبانه مى‏كشد و مى‏گدازد; گويا فشارهايى‏نيرومند و شديد آن را درهم مى‏پيچاند!

چه ترس سهمگينى بر قلب خالى اين كودك چيره شده بود، و روان آرام وبى‏آلايش او را در هراس انداخته بود؟

چه حزن و اندوهى بر اين كودك در پنج‏سالگى روى آورد، كه صداى مرگ را به اوشنوانيد و كاروان سفر آخرت را به وى نشان داد؟

من تصور مى‏كنم زينب را در حالى كه ايستاده و جد بزرگوارش را در بستر مرگ‏مى‏نگرد و مى‏بيند كه سرش در دامان عايشه ⁽³⁾ مى‏افتد، و وى با آرامى سر را بر بالين‏مى‏نهد و جامه‏هايش را به رويش مى‏كشد و چشمانش را مى‏بندد و پيشانى عزيزش رامى‏بوسد. آن گاه به فضاى خانه مى‏رود كه ناگهان فرياد و ناله از حجره عايشه بلند شده‏و به‏خانه‏هاى پيغمبر پراكنده مى‏شود و از آن جا به احد و قبا مى‏رسد.

جسد پاك غسل داده مى‏شود و به‏مشك آلوده مى‏گردد و به سه پارچه كفن‏مى‏شود ⁽⁴⁾ سپس به مردم رخصت داده مى‏شود كه دسته دسته داخل شوند و باعزيزترين سفر كرده خود وداع كنند.

زينب را مى بينيم كه مى‏نگرد، عده‏اى مشغول كندن گودال عميقى درحجره زوجه اثيره پيغمبر هستند، سپس سه تن از ياران جدش مى‏آيند كه زينب درميان آن ها پدرش على رامى‏شناسد و با آرامى جسد را در گودال قبر سرازير مى‏كنند وخشت‏هايى بر روى آن مى‏گذارند آن‏گاه‏شن و خاك بر آن ريخته مى‏شود.

زينب را مى‏نگرم و به سوى او ادامه نظر مى‏دهم كه خود را در آغوش مادرش‏زهرا مى‏اندازد و از هراس و پريشانى پناهگاهى مى‏جويد، ولى از شدت اندوه،مادرش از خود بيخود شده و صبرش به پايان رسيده و هستى‏اش برهم خورده است.

كودك به سوى پدر رو مى‏آورد. مى‏بيند غم واندوه از او مى‏بارد و ازحقى كه ازاهل بيت غصب شده و مقام و منزلتى كه مورد انكار قرار گرفته وخويشاوندى با رسول خدا (ص) كه زير پا نهاده شده، شكايت مى‏كند. و باپريشان‏حالى و بى‏تابى بر همسر نازنين خود مى‏نگرد. مى‏بيند غصه مرگ پدر لاغرش‏كرده، و پايمال كردن مردم حقش را، دردمندش نموده. شب‏ها از خانه بيرون مى‏آيد،بر چارپايى كه زمامش به دست على است‏سوار شده به مجالس انصار مى‏رود و براى‏شوهر خود يارى و كمك مى‏طلبد. ولى همگى در جواب مى‏گويند: اى دختررسول‏خدا! ما با اين مرد (ابوبكر) بيعت كرديم و اگر على زودتر از او نزد ما مى‏آمد ازبيعت او ست‏برنمى‏داشتيم.

پسر عموى رسول خدا در جواب مى‏گويد: آيا سزاوار است كه من پيكررسول‏خدا را در خانه‏اش بگذارم و به خاك نسپارم، و بيرون آمده بر سر قدرتى كه‏آن حضرت ايجاد كرده با مردم ستيزه‏كنم؟! و زهرا از پى او مى‏گويد:

«ابوالحسن جز آن چه شايسته بود، انجام نداده است. ولى آن ها كارى كردند كه‏خداى از آن ها حساب خواهد كشيد و بازخواست‏خواهد كرد».

اين پيش‏آمدها در برابر چشم و نزديك گوش اين كودك رخ مى‏داده و من گمان‏نمى‏كنم كه زينب فراموش كرده باشد حادثه دردناكى كه در اين موقع در دوران‏كودكى ديده است.

روزى كه عمربن خطاب خواست‏به زور داخل خانه زهرا بشود، تا على را واداركند كه با ابوبكر بيعت نمايد، مبادا ميان مسلمانان اختلاف افتد و رشته اتحادشان‏گسيخته شود، همين كه فاطمه صداهاى مردم را شنيد كه به خانه نزديك مى‏شوند، باصداى بلند فرياد زد: «اى پدر! اى رسول خدا، چقدر پس از تو اذيت و آزار از پسرخطاب و پسر ابوقحافه ببينم؟».

مردم به گريه افتاده و باز گشتند، و عمر اندوهگين شده، نزد ابوبكر مى‏رود و از اومى‏خواهد كه با هم نزدفاطمه رفته رضايت‏بخواهند. آمدند و اجازه خواستند كه نزدفاطمه شرفياب شوند، ولى فاطمه رخصتشان نداد. نزد على آمدند از او اين تقاضا راكردند. على آن دو را پيش فاطمه آورد، هنگامى كه بر جاى خود بنشستند، فاطمه به‏سلام آنان جواب نگفت و از آن ها روى بگردانيد و روى خود را به ديوار كرد.

ابوبكر آغاز سخن كرده چنين گفت:

اى حبيبه رسول خدا! به خدا كه خويشاوندى رسول خدا نزد من محبوب‏تر ازخويشاوندى خودم است، و تو نزد من از دخترم عايشه عزيزتر هستى. دوست‏مى‏داشتم روزى كه پدرت از دنيا رفت من مرده بودم و پس از او نمى‏ماندم. آيا گمان‏دارى كه من با آن كه تو را مى‏شناسم و فضيلت و شرافت تو را مى‏دانم، مانع مى‏شوم كه‏به حق خودت برسى، و ارث خودت را از رسول خدا ببرى؟ من از آن‏حضرت شنيدم‏كه فرمود:

ما پيغمبران ارث نمى‏گذاريم، آن چه از ما بماند صدقه خواهد بود.

فاطمه روى افسرده و غمگين خود را به آن ها كرده و پرسيد:

«آيا اگر براى شما دوتن حديثى از رسول خدانقل كنم، آن را مى‏پذيريد و به آن‏عمل مى‏كنيد؟».

هر دو گفتند: آرى.

فاطمه گفت:

«شما را به خدا سوگند مى‏دهم كه آيا از رسول خدا نشنيديد كه مى‏فرمود:"خشنودى فاطمه از خشنودى من است، و خشم فاطمه از خشم من. هر كه فاطمه‏دختر مرا دوست‏بدارد مرا دوست داشته، و كسى كه فاطمه را خشنود بگرداند مراخشنود گردانيده است، و هركس فاطمه را به خشم آورد مرا خشمگين كرده"؟».

هر دو گفتند: آرى اين حديث را از رسول خدا (ص) شنيده‏ايم.

فاطمه گفت:

«من خداى و ملائكه‏اش را گواه مى‏گيرم، كه شما دوتن مرا به خشم آورديد وخشنودم نگردانيديد، و هنگامى كه پدرم را ملاقات كنم، شكايت‏شما دوتن را نزد اوخواهم نمود».

پس روى افسرده خود را برگردانيد.

آن دو با گريه خارج شدند!

هنگامى كه به مردم رسيدند، ابوبكر از آن ها تقاضا كرد كه از بيعتش دست‏بكشند،ولى آن ها نپذيرفتند. ⁽⁵⁾ .

روزهاى اندوهگين پس از وفات رسول خدا با سنگينى كه از بار غم پيدا كرده بودمى‏گذشت، و زينب در كنار بستر بيمارى مادرش نشسته آه مى‏كشيد و هراسان ونگران به‏سر مى‏برد.

آن خانه را ابرهايى از خاموشى آميخته به اندوه وگرفتگى پوشانيده بود. تاريخ يادندارد كه فاطمه تا وقتى كه پيش پدر رفت، خنديده باشد، و تاريخ نمى‏داند كه فاطمه‏وقتى از بستر پاى بيرون نهاده باشد، مگر آن كه بر سر قبر پيغمبر رفته‏گريه و زارى‏كند، و مشتى از خاك قبر را برداشته بر چشم بنهد و بر چهره نازنينش بگذارد و از گريه‏گلويش بگيرد و بگويد:

چه مى‏شود بركسى كه بوينده خاك قبر احمد است كه تا آخر عمر مشك نبويد؟سيل مصايبى هولناك بر سر من فرو ريخت كه اگر به روزها بريزد، از تيرگى و سياهى‏چون شب‏ها گردد.

مردم در اثر گريه فاطمه به‏گريه مى‏افتادند.

انس‏بن مالك جرات كرده و از فاطمه اجازه گرفته به حضورش شرفياب مى‏شود،و از فاطمه تقاضا مى‏كند كه به خودش رحم كرده صبر و شكيبايى را در اين مصيبت‏بزرگ پيشه سازد. فاطمه با پرسشى پاسخش رامى‏گويد:

چگونه دلت راضى شد كه پيكر رسول خدا را به‏خاك تسليم‏كنى؟

انس با شدت به گريه مى‏افتد و سوزان و گدازان از پيش فاطمه بيرون مى‏آيد.

فاطمه در غم و اندوه، مثل گرديد و او را از پنج تن يا شش‏تن گريه كنندگان تاريخ‏شمرده‏اند: آدم از پشيمانى گريست. نوح براى گمراهى قومش گريست. يعقوب درفراق فرزندش يوسف گريست. يحيى از ترس آتش دوزخ گريست. و فاطمه براى‏مرگ پدر گريست. ⁽⁶⁾ .

و به همين زودى پس از فاطمه، نوه‏اش مى‏آيد و براى خويش در كنار فاطمه‏جايى باز مى‏كند و در اين سلسله دردناك گريه كنندگان داخل مى‏شود، ونامش به نام‏هاى ايشان افزوده مى‏گردد، پس مى‏گويند:

على زين‏العابدين براى كشته شدن پدرش حسين گريست.

رحمت‏خداى فاطمه را در برگرفت، پس از مدت كوتاهى نزد پدر رفت.مى‏گويند شش‏ماه و گفته شده سه ماه و از اين كمتر نيز گفته شده‏است.

مصيبت پيش چشم زينب تكرار شد.

ولى زينب در اين بار پخته‏تر شده و تيزهوش‏تر گرديده بود، مرگ مادر سزاواراست كه ادراك را پخته‏تر كند وتلخى جام مرگ را به كودك بچشاند.

اين بار هراس زينب پيچيده و اندوهش ناپيدا نبود. او مى‏دانست كه مادرش‏سفرى مى‏كند كه باز نمى‏گردد! و به‏راهى مى‏رود كه برگشتن ندارد. او دخترى بودگريان كه با ديده اشك‏بار مى‏ديد پيكر مادرش زهرا را در خاك بقيع ⁽⁷⁾ پنهان مى‏كنند وشن و خاك بر آن مى‏ريزند، هم چنان كه پيش از اين با جدش چنين كردند.

زينب به سخن پدر گوش مى‏دهد، هنگامى كه نزد قبر زهرا ايستاده و با گريه وداع‏مى‏كند و مى‏گويد:

«سلام بر تو اى رسول خدا! از جانب من و دخترت، دخترى كه در همسايگى تومنزل كرده، و هر چه زودتر به تو پيوسته است، يا رسول‏الله! صبر من بر فراق دخترپسنديده تو كم است و بردبارى من ناچيز، جز آن كه به پايدارى خود در فراق ناگوارتو و مصيبت‏بزرگ تو جاى اميد شكيبايى است.

ما از آن خداييم و به سوى او باز مى‏گرديم، امانت‏به جاى اصلى خود بازگشت، وآن چه در گرو بود پس داده شد، ولى اندوه من هميشگى‏است و پايان ندارد، و شب من‏به بيدارى مى‏گذرد تا وقتى كه خداى براى من خانه‏اى كه تو در آن جاى‏دارى بخواهد.

سلام بر شما دوتن باد، سلام آتشين وداع نه سلام دلسردى و نه از روى خستگى،اگر از اين جا بروم از خسته شدن نيست، و اگر در اين جا بمانم از بدگمانى بدان چه‏خداى به شكيبايان مژده داده است نخواهد بود».

زينب به خانه بر مى‏گردد و آن را از مادر خالى مى‏بيند. در تاريكى شب وروشنايى روز مادر را مى‏جويد، ولى جز وحشت و جاى خالى‏مادر چيزى نمى‏يابد.

دل زينب مى‏گويد: عزيزترين و زيباترين چيز زندگى را ازدست دادى. در اثر اين‏خطاب، سوزشى ناگوار در خود حس مى‏كند كه پدرش بامهر و لطف مى‏خواهداندكى آن را سبك كند.

پس از فاطمه، زنان ديگرى به خانه على‏بن ابى‏طالب قدم نهادند.

ام‏البنين دخت‏حزام كه براى على، عباس و جعفر و عبدالله و عثمان را بياورد.

ليلا دخت مسعودبن خالد نهشلى تميمى كه براى على، عبيدالله و ابوبكر رابياورد.

و اسماء دخت عميس كه براى على، محمداصغر و يحيى را بياورد.

و صهباء دخت ربيعه تغلبى كه براى او عمر و رقيه را بياورد.

و امامه دخت ابى‏العاص بن ربيع كه مادرش زينب دختر رسول (ص) است. اين‏بانو براى على، محمد اوسط را بياورد.

و خوله دخت جعفر حنفى كه براى او محمد اكبر معروف به‏ابن حنفيه را بياورد.

و ام سعيد دخت عروة‏بن مسعود ثقفى كه براى على، ام‏الحسن و رمله كبرى رابياورد.

فحباه ⁽⁸⁾ دخت امرا القيس بن عدى كلبى كه براى او دخترى آورد كه در همان‏كودكى بمرد.

اين زنان و غير ايشان از كنيزكان، به خانه على آمدند، ولى هنوز جاى زهرا درخانه على خالى بود. ليكن در دل فرزندانش حسن و حسين و زينب وام كلثوم كه‏براى هميشه خالى ماند.

تاريخ مى‏خواهد زينب را از ساير مصيبت‏زدگان، به سبب وصيتى كه مادرش‏فاطمه در بستر مرگ به او كرده، جدا كند، وصيت اين بود كه، «زينب از دو برادرش‏جدا نشود، و پيوسته با آن ها باشد و ازآن ها نگه‏دارى كند و براى آن ها پس از مادر،مادر باشد».

زينب اين وصيت را هيچ‏گاه فراموش نكرد.

اگر بتوانيم خود را تا مدتى به‏فراموشى بزنيم و غم‏هايى كه بر اين كودك وارد شده‏و پنجمين سال عمر او را پريشان كرده، ناديده بگيريم، زيرا كه دوبار در اين سال،مصيبت مرگ عزيزترين كسان و محبوب‏ترين نزديكانش را به چشم ديده، و اگربتوانيم دمى از نگريستن به‏سايه‏هايى كه گهواره اين كودك را فرا گرفته بود وكودكى‏اش را به شكنجه انداخت دست‏برداريم و به قسمت ديگر از زندگانى‏درخشان او نظر اندازيم، مى‏بينيم كه زينب در خانه پدر موقعيتى را كه بزرگ‏تر از سن‏اوست داراست. حوادث ناگوار، او را پخته كرده و آماده‏اش نموده كه جاى مادر سفركرده‏اش را بگيرد و براى حسن و حسين وام كلثوم مادر باشد و مهر مادرى را كه‏به وسيله مداراى با كودك و از خود گذشتگى در برابر تمايلات او آشكار مى‏گردد،دارا بشود; هرچند در تجربه و زيركى به مادر نرسيده باشد.

غريب نيست كه زينب جاى مادر را بگيرد، در صورتى كه هنوز به ده سالگى‏نرسيده است، غريب آن است كه زمان او را به زمان خودمان و محيط او رامحيط خودمان مقايسه كنيم و چنين پنداريم كه اين سن، دوره بازى و بى‏خودى‏است، زندگانى اين خاندان در آن موقع خصوصيتى داشت كه روز اين دختر را ماه وماه او را سال قرار مى‏داده است، زندگى ساده و بى‏آلايشى كه خورشيد بيابان با گرماى‏سوزانش آن را پخته مى‏كرد، و تيزهوشى و دور انديشى و دقت نظر و سرعت ادراك‏را به اين دختر مى‏بخشيد، چيزى است‏كه براى هيچ دوشيزه‏اى در زمان ما زمان‏آسايش و خوش‏گذرانى فراهم نخواهد شد.

چرا دور برويم، كسانى از مادران ما و مادر بزرگ‏هاى ما بودند كه بار همسرى ومادرى را به دوش كشيدند و هنوز در ده‏سالگى يا كمى بيشتر قرار داشتند. درصورتى كه ما كه دختران آن ها هستيم چنين مى‏پنداريم كه 25 سالگى براى كشيدن‏اين بار شايستگى دارد.

آرى، غريب نيست كه زينب در كودكى براى دو برادر و خواهرش مادر شود;زيرا خواهر كوچك‏ترش ام‏كلثوم، در آغاز جوانى با امين مسلمانان خليفه پيرمرد،عمربن خطاب ازدواج كرد، و عايشه دختر ابوبكر پيش از ده‏سالگى ازدواج كرد،ومردم آن زمان چيزى كه در اين كار تحير وتعجبشان را برانگيزاند، نديدند.

اگر چه امروز بيشتر غربيان آن را عجيب‏ترين چيزها مى‏دانند.

گفتم بيشتر غربيان، زيرا در ميان آن ها اقليت كوچكى پيدا مى‏شود كه بتواند براحساساتش حكومت كند و زمان و مكان و محيط را در نظر بگيرد و اين گونه ازدواج‏را امر عادى بشمارد.

خردمند بانوى بنى هاشم

وقتى كه زينب به سن ازدواج رسيد، على براى او كسى را كه در شرافت‏خانوادگى‏شايستگى همسرى او را اشت‏برگزيد، خواستگاران فراوانى از جوانان محترم وثروتمند بنى‏هاشم و قريش براى زينب مى‏آمدند، ولى براى نوگل خاندان پيغمبر وبانوى خردمند بنى‏هاشم، عبدالله‏بن جعفر از همه شايسته‏تر بود.

پدر عبدالله، جعفربن ابى‏طالب است كه ذوالجناحين (داراى دو بال) وابوالمساكين (پدر بينوايان) لقب يافت. جعفر، برادر تنى على و محبوب پيغمبر بود،ابوهريره در باره جعفر مى‏گويد:

پس از رسول خدا(ص)، بهتر از جعفربن ابى‏طالب كسى نبود.

جعفر هنگام ستمگرى و سختگيرى قريش، براى حفظ دينش به حبشه‏هجرت كرد، و وقتى كه از حبشه با عده‏اى از مسلمانان به مدينه بازگشت، رسيدن اوبه مدينه با فتح خيبر مصادف شد، رسول خدا، جعفر را در بغل گرفت و ببوسيد وچنين گفت:

«نمى‏دانم از آمدن جعفر دل‏شادترم و يا از فتح خيبر».

و نيز از رسول خدا شنيده شد كه مى‏فرمود:

«مردم از ريشه‏هاى گوناگون هستند، و من و جعفر از يك ريشه هستيم‏».

جعفر با سپاهى كه در سال هشتم هجرت به سوى روم مى‏رفت، عازم جهاد باروميان شد.

رسول خدا چنين قرار داده بود كه فرماندهى سپاه با زيدبن حارثه ⁽⁹⁾ باشد و اگر اوكشته شود فرماندهى با جعفربن ابى‏طالب خواهد بود. ⁽¹⁰⁾ .

سپاهيان اسلام رفتند، تا به‏حدود بلقاء رسيدند، در آن جا با سپاهيان هرقل روبه‏روشدند.

مسلمانان در دهكده موته جاى گرفتند و جنگ خونينى در گرفت و زيددر حالى كه پرچم رسول خدا را در دست داشت و جنگ مى‏كرد، روميان او را بانيزه‏هاى خودشان قطعه قطعه كردند.

جعفر، پرچم را به دست گرفت و به نبرد پرداخت. تااين كه دست راستش از تن‏جدا شد. جعفر علم را به‏دست چپ گرفت و به نبرد ادامه داد، دست چپش هم جداشد. علم را در بغل گرفت و آن قدر پاى‏دارى كرد تا كشته شد. جعفر نخستين فرزندابوطالب است كه در راه اسلام كشته شده.

مادر عبدالله‏بن جعفر، اسماء دخت عميس است، وى خواهر ميمونه ام‏المؤمنين‏و سلمى همسر حمزة‏بن عبدالمطلب و لبابه همسر عباس ابن عبدالمطلب است. ⁽¹¹⁾ .

جعفر با اسماء ازدواج كرد و او مادر همه فرزندان جعفر است. اسماء پس ازشهادت جعفر به‏همسرى ابوبكر درآمد و براى او محمدبن ابى بكررا آورد و پس ازمرگ ابوبكر، على‏بن ابى‏طالب او را گرفت، اسماء براى على، يحيى و محمد اصغر راآورد.

واقدى در تاريخش مى‏گويد كه عون و يحيى را بياورد.

شوهر زينب، عبدالله‏بن جعفر، در حبشه متولد شد، عبدالله، نخستين نوزاد است‏از مسلمانان مهاجر به حبشه كه در آن ديار به دنيا آمده است.

ابن حجر در اصابه ⁽¹²⁾ نقل مى‏كند كه رسول خدا فرمود:

«خوى و خلقت عبدالله به‏من مى‏ماند» سپس دست راست عبدالله راگرفته وچنين فرمود:

«بارالها! خاندان جعفر را برقرار بدار و كسب وكار را براى عبدالله مبارك گردان‏».

اين جمله را سه بار مكرر مى‏كند. و سپس مى‏فرمايد: « من در دنيا و آخرت سرورآن ها هستم‏».

عبدالله مردى بود بزرگ، جوان مرد، دلير، پاك‏دامن، و مركز جود و سخا ناميده‏شد; احسان فروشى نمى‏كرد و نيكى را نمى‏فروخت و هيچ مستمندى را از درخانه‏اش نااميد بر نمى‏گردانيد. محمدبن‏سيرين مى‏گويد:

بازرگانى شكرى به مدينه آورد و به فروش نرفت. اين خبر به عبدالله بن جعفررسيد. به پيش‏كارش فرمان داد كه آن شكر را بخرد و به مردم ببخشد.

يزيدبن معاويه مال گزافى به طور هديه براى او فرستاد. موقعى كه مال به دست‏عبدالله رسيد، آن را ميان اهل مدينه قسمت كرد و از آن به منزل خود هيچ نبرد.

اين شعر عبدالله‏بن قيس رقيات است كه مى‏گويد:

من مانند فرزند نامدار و سفيد بخت جعفر هستم. او چون مى‏دانست كه مال باقى‏نخواهد ماند، به مستمندان و بى‏چارگان ببخشيد و نام خود را جاويدان كرد.

و اين سخن عبدالله‏بن ضرار است كه در ستايش عبدالله‏مى گويد:

اى فرزند جعفر، تو بهترين جوان مردان هستى و براى هر كس كه در خانه‏ات رابزند و فرود آيد بهترين ميزبانى.

ميهمانانى بسيار در نيمه شب به خانه تو آمدند، هر غذايى كه خواستند آماده بود وچه سخنان شيرينى از تو شنيدند و چه گشاده رويى‏هايى از تو بديدند.

ابن قتيبه در عيون‏الاخبار نقل مى‏كند ⁽¹³⁾ كه هنگامى‏كه معاويه از مكه باز مى‏گشت،به مدينه آمد و هدايا ومال بسيارى براى حسن و حسين و عبدالله‏بن‏جعفر و محترمان‏ديگر قريش فرستاد.

به فرستادگان سفارش كرد كه پس از رسانيدن مال، قدرى درنگ كنند و ببينندهركدام با هداياى خود چه مى‏كنند. وقتى كه فرستادگان رفتند كه هدايا را برسانند،معاويه به اطرافيان خود روى كرده، چنين گفت:

اگر بخواهيد، به‏شما مى‏گويم كه هر كس با هديه‏اش چه خواهد كرد.

اما حسن، مقدارى از عطريات هديه‏اش را به زنان خود داده و بقيه را به هر كس‏كه نزد او بود، مى‏بخشد.

اما حسين، از كسانى كه پدرانشان در صفين كشته شده و يتيم شده‏اند، شروع‏مى‏كند، اگر چيزى بماند، شترهايى قربانى كرده و تقسيم مى‏كند و شير تهيه كرده‏به مردم مى‏دهد.

اما عبدالله‏بن جعفر، به غلام خود مى‏گويد: بديح، قرض‏هاى مرا ادا كن و اگرچيزى ماند وعده‏هايى كه به مردم داده‏ام انجام بده.

و اما فلان...تا آخر.

فرستادگان كه بازگشتند و هر چه ديده بودند گزارش دادند، همان‏طور بود كه‏معاويه گفته بود.

عبدالله در بخشش‏هاى خود اسراف مى‏كرد، و از آن كه مالش از ميان برود و يابه‏دشمنانش برسد ابايى نداشت.

اگر در كفش به‏جز جانش نباشد، همان را خواهد بخشيد، حاجتمند بايد از خداى‏بپرهيزد كه آن را تقاضا نكند.

زناشويى مبارك بارور شد; زينب دختر زهرا براى عبدالله بن جعفر چهار پسرآورد: على، محمد، عون اكبر، عباس، هم چنان كه دو دختر آورد كه يكى از آن دوام‏كلثوم است كه معاويه با زيركى سياسى خود مى‏خواست او را به همسرى يزيددر آورد، تا از پشتيبانى بنى‏هاشم استفاده كند. عبدالله، اختيار دختر را به‏دست‏خالوى‏او امام حسين داد، آن حضرت هم دختر را به پسر عمويش قاسم‏بن محمدبن‏جعفربن‏ابى‏طالب تزويج كرد.

ازدواج زينب ميان او و پدر و برادرانش جدايى نينداخت، محبت امام على‏به دختر و برادر زاده‏اش به اندازه‏اى بود كه آن دو را هم‏چنان نزد خود نگاه داشت تاوقتى كه على زمام‏دار مسلمانان شد و كوفه را پايتخت قرار داد، آن دو با آن حضرت‏به كوفه آمدند و در مركز خلافت زير سايه اميرالمؤمنين مى‏زيستند.

در جنگ‏هاى آن حضرت، عبدالله در كنار عموى خود ايستاده و نبرد مى‏كردويكى از سرداران آن حضرت در صفين بود.

مردم كه مى‏دانستند عبدالله نزد دودمان پيغمبر ارزش واحترامى دارد، اوراوسيله‏اى پيش اميرالمؤمنين و دو فرزندش حسن و حسين قرار مى‏دادند; چون كه‏خواهش او رد نمى‏شد و اميدش نااميد نمى‏گرديد.

در اصابه از محمدبن سيرين نقل مى‏كند كه يكى از دهقانان اراضى سواد ⁽¹⁴⁾ ازعبدالله خواست كه در باره حاجتى باعلى سخن گويد، على حاجت آن مرد را برآورد.آن مرد چهل هزار براى عبدالله فرستاد، عبدالله آن را نپذيرفت و چنين‏گفت: مانيكوكارى را نمى‏فروشيم. ⁽¹⁵⁾ .

ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبيين ⁽¹⁶⁾ نقل مى‏كند:

وقتى كه حسن‏بن على‏از دنيا رفت، اهل بيت پيغمبر بنابر وصيتى كه امام حسن‏نموده بود خواستند كه آن حضرت را در كنار رسول خدا به‏خاك سپارند،بنى‏اميه اسلحه پوشيده و مانع شدند و مروان حكم چنين مى‏گفت:

چه جنگ‏هايى كه از صلح بهتر است؟ آيا عثمان را در دورترين نقاط بقيع دفن‏كنند، ولى حسن در خانه رسول خدا (ص) دفن شود؟ تا من بتوانم شمشير بردارم،هرگز اين كار نخواهد شد.

حسين نپذيرفت و گفت: چاره‏اى نيست جز آن كه برادرش در كنار جدش‏به خاك سپرده شود. نزديك بود فتنه‏اى روى دهد، اگر عبدالله جعفر پا در ميان‏نمى‏گذاشت.

او به پسر عمويش حسين عرض كرد:

تو را به حق من كه كلمه‏اى برزبان نياورى.

عبدالله، عمو زاده خود حسن را به سوى بقيع برد و در همان جايى كه مادرش‏زهرا به‏خاك سپرده شده بود ⁽¹⁷⁾ دفن گرديد ⁽¹⁸⁾ و مروان حكم بازگشت.

زينب در آغاز جوانى چگونه بوده است؟

مراجع تاريخى از وصف رخساره زينب در اين اوقات خوددارى مى‏كنند; زيراكه او در خانه و روبسته زندگى مى‏كرده و ما نمى‏توانيم مگر از پشت پرده وى رابنگريم.

ولى پس از گذشتن ده‏ها سال از اين تاريخ، زينب از خانه بيرون مى‏آيد و مصيبت‏جانگداز كربلا او را به ما نشان مى‏دهد و كسى‏كه او را به چشم ديده براى ما وصفش‏مى‏كند و چنين مى‏گويد - چنان كه طبرى نقل كرده است: گويا مى‏بينم زنى را كه مانندخورشيد مى‏درخشيد و با شتاب از خيمه‏گاه بيرون مى‏آمد. ⁽¹⁹⁾ .

پرسيدم: او كيست؟ گفتند: زينب دختر على‏است.

هنگامى كه زينب پس از شهادت امام حسين به مصر مى‏رود، عبدالله بن ايوب‏انصارى در وصفش مى‏گويد:

...به خدا كه من صورتى مانند آن نديدم، گويا پاره‏اى از ماه بود.

در صورتى كه اين بانوى بزرگ در آن وقت در پنجاه و پنجمين سال زندگى خودبود، غريب بود، خسته و كوفته بود، مصيبت‏زده و داغ ديده بود، پس جمال زينب درآغاز جوانى پيش از آن كه سالمند بشود، و مصايب جانگداز خوردش كند و جام‏داغ ديدگى را تا پايان بدو بنوشاند، چگونه بوده؟!

اما شخصيت زينب، بهتر است كه - در اين جا نيز - منتظر شويم تا اين كه حوادث‏از دليرى و پاى‏دارى او پرده بردارد، و او را در بهترين نمونه از دلاورى و زيربار ظلم‏نرفتن و بزرگ منشى به ما بنماياند.

به همين زودى تعجب مورخان از ايستادگى زينب واستقامت او در برابر يزيدبن‏معاويه آشكار مى‏شود.

ابن حجر در اصابه براى ما مطلبى نقل مى‏كند كه از قدرت زينب در سخن ونيرومندى‏اش در استدلال خبر مى‏دهد. ⁽²⁰⁾ .

و در آينده نزديكى مردم آن عصر در كربلا و در مجلس استان‏دار كوفه و مجلس‏يزيدبن معاويه سخنانى از زينب مى‏شنوند كه فصاحت و بلاغتش همه را متعجب‏مى‏كند، به همان اندازه‏اى كه امروز ما را به تعجب مى‏اندازد و همگى به فوق‏العادگى‏او و سخنورى او و سحر بيانش گواهى مى‏دهند.

جاحظ در كتاب البيان والتبيين از خزيمه اسدى نقل مى‏كند:

پس از شهادت امام حسين وارد كوفه شدم و سخنان پر مغز و شيواى زينب راشنيدم، من ناطق‏تر و گوينده‏تر از او زنى را نديدم. گويا از زبان اميرالمؤمنين على‏بن‏ابى‏طالب سخن مى‏گفت.

اين شمايل زينب است‏به طورى كه او را در كربلا ديده‏ايم، و چنان كه در زمان‏جوانى‏اش نمونه‏اى از فضايل براى ما نمايان شده، زيرا مى‏شنويم كه او در مهربانى ورقت قلب به مادرش و در دانش و پرهيزگارى به پدر مانند بوده.

و چنان كه بعضى از روايات مى‏گويد: زينب داراى مجلس علمى ارجمندى بوده‏كه زنانى كه مى‏خواستند احكام دين را بياموزند، در آن مجلس حاضر مى‏شده و كسب‏دانش مى‏كرده‏اند.

صفات برجسته‏اى در زينب جمع بوده كه هيچ يك از زنان عصر او دارا نبوده‏اند،لذاست كه «بانوى خردمند بنى‏هاشم‏» گرديد. ابن‏عباس كه از او روايت مى‏كند،مى‏گويد: «بانوى خردمند ما زينب دختر على چنين گفت‏».

زينب، بدين لقب به طورى معروف شده بود كه وقتى «بانوى خردمند» مى‏گفتند،زينب فهيمده مى‏شد. فرزندان او به چنين لقبى افتخار مى‏كردند و به «زادگان بانوى‏خردمند» شناخته شده بودند.

پيش درآمدهاى شوم طوفان

ما خود را در گرداب‏هاى سهمگين حوادث سياسى كه براى خاندان على رخ‏داده‏نمى‏انداختيم، اگر زينب دور از اين حوادث مى‏بود و در حجاز مانده، به زندگانى‏اختصاصى خود ادامه مى‏داد و تمام كوشش خود را در به دوش كشيدن بارشوهردارى و مادرى به كار مى‏برد.

ولى اوضاع و احوال، او را به‏مركز حوادث كشانيد; حوادث هولناكى كه با فشارى‏چنان سخت، دولت اسلام را در هم پيچانيده بود. پس ما مجبوريم درنگى كرده وپيش‏آمدهاى شومى كه آن طوفان سركش و آن تندباد بى‏رحم را به ما خبر مى‏دهد، درنظر بگيريم.

فترتى طولانى مى‏گذرد كه زينب در اين مدت از گردباد حوادث دور است، بلكه‏گاه‏گاهى رد زينب راهم در فريادهاى رعدآساى حوادثى كه گوش‏ها را كر مى‏كند وسرها را به دوران مى‏اندازد، گم مى‏كنيم.

ولى در آخركار مى‏بينيم كه تمام اين حوادث سهمناك، زمينه را آماده كرده كه‏بانوى كربلا نمايان شود.

از اين جا عذر ما آشكار مى‏شود، اگر از هنگامه‏هاى سياسى - كه به گمان بعضى بازينب مگر به واسطه بستگى او با فرماندهان و پيشوايان آن ها و موقعيت او درخاندان بنى‏هاشم تماسى ندارد - سخن را طولانى كنيم. علاوه بر اين، گاهى مى‏بينيم‏كه در تمام اين پيش‏آمدهاى سهمگين، مقدماتى بوده كه در زندگانى زينب اثرى بسزاداشته و او را براى آينده‏اى هراسناك آماده كرده است.

براى زينب چنين تقدير شده بود كه جريان حوادث را از نزديك بنگرد، او مى‏بيندكه خلافت از ابوبكر به عمر مى‏رسد. سپس در سال 23 هجرى به دست عثمان مى‏افتدتا معركه‏اى خرد كننده آغاز شود، آن هنگامه و آشوبى كه شايد تا به‏امروز آتش آن‏خاموش نشده باشد.

زينب، طنين فريادهاى عايشه‏ام المؤمنين را مى‏شنود كه مردم‏را به شورش‏تحريك مى‏كند و از شهيد خون‏خواهى مى‏كند و در ميان انبوه مردم فرياد مى‏كشد كه،ولگردان شهرها و غلامان اهل مدينه، خون حرام را در ماه‏حرام ريختند و شهرمحترم را بى‏احترام و مال محترم را بى‏حرمت كردند، به خدا كه يك‏انگشت عثمان ازتمام طبقات زمين، مانند اين مردم، بهتراست. اى مسلمانان!مبادا برگرد اين‏ها جمع شويد و بگذاريد دگرى آن هارا نابود كند و جمعشان راپراكنده گرداند.

سپس در حالى‏كه بر شترى بى‏خير سوار است، بر على‏اميرالمؤمنين خروج‏مى‏كند و پيشوايى شورشيان بر ضد على را عهده‏دار مى‏شود.

على، كشنده عثمان نبود، و نه بر قتل او تحريكى كرده بود، و نه بدان راضى بود، وهم چنين عايشه نه از عثمان دل خوشى داشت، ونه ولى خون عثمان بود، و خودش‏چه اندازه مردم را براى كشتن او تحريك كرده بود و چه بسيار انتقادهايى كرده بود كه‏مردم را بر وى بشوراند.

مورخان فراموش نكردند روزى را كه عايشه از عثمان خشمگين شده بود; زيرانصيبش را كم كرده بود. عايشه منتظر فرصت‏بود، تا روزى عثمان را ديد كه براى‏مردم سخنرانى مى‏كند. پيراهن رسول خدا (ص) را برداشت و فرياد كشيد:

اى مسلمانان! اين تن پوش رسول خداست كه هنوز كهنه نشده ولى عثمان سنت‏او را كهنه كرده است! بارها از عايشه شنيده شده بود كه مى‏گفت:

اين يهودى لنگ (عثمان) را بكشيد; زيرا يهودى لنگ كافر شده است.

من كسى از مورخان را نمى‏شناسم كه در اين ترديد كند كه اگر خلافت‏به على‏بن‏ابى‏طالب نمى‏رسيد، عايشه شورش نمى‏كرد. مدائنى نقل مى‏كند: موقعى كه عثمان‏كشته شد، عايشه به مكه رفته بود، و از آن جا بيرون مى‏آمد كه خبر كشته شدن عثمان‏بدو رسيد. او ترديد نداشت كه طلحه خليفه خواهد شد. پس چنين گفت:

مرده باد آن يهودى لنگ، زنده باشى اى صاحب انگشت (واين كلمه كنايه ازطلحه بود كه انگشت او درجنگ احد، هنگام دفاع از رسول خدا جدا شده بود) آفرين‏اى ابوشبل، آفرين اى پسر عمو، گويا من بر انگشتش مى‏نگرم و مى‏بينم كه مردم براى‏بيعت كردن با او هجوم آورده‏اند.

پس از كشته شدن عثمان، طلحه، كليدهاى بيت‏المال را در دست گرفت و اسبان‏اصيلى كه در خانه خليفه مقتول بود، به تصرف آورد.

موقعى كه عايشه در راه خبردار شد كه مسلمانان با على بيعت كرده‏اند، فرمان دادكه او را به مكه برگردانند و پيوسته مى‏گفت: عثمان را مظلوم كشتند.

كسى اين‏سخن او را شنيد و بدو گفت: مگر من از تو نشنيدام كه مى‏گفتى: «مرده‏باد يهودى لنگ‏» و ما تو را مى‏ديديم كه دشمن‏ترين مردم با عثمان بودى؟

طبرى در تاريخش نقل مى‏كند:

چون عثمان كشته شد، گريختگان به سوى مكه روى آوردند و عايشه براى به جاآوردن عمره به آن‏جا رفته بود. همين كه به او خبر دادند كه عثمان كشته شده است،سخنى گفت كه معنايش اين است: سرانجام كسى كه گوش به‏اعتراضات اصلاحى شمامردم ندهد، چنين خواهد بود.

تا آن كه عمره را به جا آورد و از مكه خارج شد. مردى را از ليث كه خويشان‏مادرى او بودند بديد، نام او عبيدبن ابى سلمة‏معروف به‏ابن‏ام كلاب بود، عايشه از اوپرسيد: خبر چيست؟

آن مرد در جواب گنگ شده و من من كرد.

عايشه گفت: چيست؟ به زيان ماست‏يا به سود ما؟

آن مرد گفت: عثمان كشته شد و لب فرو بست.

عايشه پرسيد: بعد چه كار كردند؟

پدرا! هركلمه‏اى‏كه از اين كتاب مى‏نوشتم، تو در خاطرم بودى، و وقتى كه ازنوشتن‏فراغت‏يافتم، احساس كردم كه هنگام نوشتن، تو بامن بوده‏اى، براى من مى‏نوشتى وبه‏من مى‏آموختى.

اينك، اين همان كتاب است كه من به پاس احترام و وفادارى از روزگار گذشته، به توتقديم مى‏كنم، روزهايى‏كه من دختربچه‏اى بودم و پيش هم‏سالان و رفقاى خود به تومى‏باليدم، وقتى كه به‏آموزشگاه مى‏رفتيم، و راهمان از مدرسه دمياط مى‏گذشت، وتو را ازپنجره، در ميان حلقه‏اى از شاگردان مى‏ديديم، كه آنان سرتاپا به‏درس تو گوش مى‏دادند،هنگامى‏كه بازمى‏گشتيم تو را درحلقه ديگرى از ياران و مريدانت مى‏ديديم كه برگرد تونشسته و ازتو تعليم مى‏گرفتند و به‏سخنان مؤثر تو، كه راه رسيدن به‏حق را نشان مى‏داد، گوش‏مى‏دادند، و مانيز گوش مى‏داديم.

من با آن كه كودك بودم، احساس مى‏كردم كه مى‏خواهم به‏آن محيط عالى‏كه تو در آن‏سخن مى‏گويى برسم، وبا حد اعلاى شوق وارادت، به تو نزديك شوم.

اى پدر! با آن كه دير زمانى است وروزهاى بسيارى گذشته است، ولى من‏هنوز فراموش‏نكرده‏ام كه تو در ميان ما مى‏نشستى و از دودمان پاك رسول خدا سخن مى‏گفتى; كسانى‏كه ازكودكى، مهرشان‏را به‏ما نوشانيدى و ما را آگهانيدى كه برخود بباليم; چون شرف انتساب به آن‏خانواده را داريم.

پدرم! شبى از شب‏هاى ماه رجب را به‏ياد دارم، كه فردايش آماده سفر به سوى قاهره‏بودى و مادر عزيزمان - كه خداى رويش را خرم بگرداند - انتظار ساعت آمدن نوزادش رامى‏كشيد. من و خواهر بزرگ‏ترم فاطمه، نزد توآمديم. وقتى كه تو به تهجد و عبادت خداى‏اشتغال داشتى، ما ازتو خواستيم و اميد داشتيم كه دست از اين سفر بردارى و يابه‏تاخيرش‏اندازى; زيرا ما بر مادرمان بيم‏ناك بوديم.

به ما چنين گفتى:

نترسيد و اندوه‏ناك نباشيد، خداى با اوست.

سپس براى مادر كنار خود جايى بازكردى، و از سفرى‏كه‏نمى‏توانستى آن را به‏تاخيربيندازى سخن گفتى; زيرا در آن سفر مى‏خواستى به‏وظيفه لازمى قيام كنى: و آن شركت درمجلسى بود كه به‏ياد بانوى بانوان «زينب‏» تشكيل مى‏شد!

پاسى از شب گذشت وما هنوز نزد تو نشسته‏بوديم و داستان شورانگيز او را از تومى‏شنيديم. هنگامى‏كه صبح، پرده شب را برداشت، تو با ما وداع كردى وبه مادرم چنين گفتى:

اگر دختر آوردى نامش را زينب بگذار.

و آن گاه ما و او را به خدا سپردى و سفر كردى.

پدر جان! ازهمان شب، نام بانوى بانوان «زينب‏» را در قلب خود جاى دادم، و بعضى اززيبايى‏ها و فضايل مؤثر و جذابش را به خاطر سپردم و هرگز فراموشش نكردم.

امروز به‏شوق آمده‏ام تا از بانوى بانوان چيزى بنويسم. هنگامى‏كه آماده نوشتن شدم،خود را يافتم كه به‏ديروز خودم بازگشته‏ام، آن‏ديروز و در ديروزى‏كه با همه‏زندگى برابراست، و آن را در برابر چشمم مجسم كرده و همين‏طور در برابر من مجسم بود، تا از نوشتن‏اين كتاب‏فارغ‏شدم.

قلم را به‏يك‏سو نهادم وخود را كمى‏خسته يافتم، چشم برهم نهادم، ولى گذشته‏اى‏كه‏پشت‏كرده و رفته بود، هم چنان در يادم بود.

آن را گوارا يافتم، نزديك بود كه تسليمش شوم و يك‏باره به‏خواب روم، اگر صداى‏كودك خود را از دور نشنيده‏بودم. از بى‏هوشى به‏هوش آمدم‏وبا خود مى‏گفتم:

اى پدر! خداى تو را نگه‏دارد.

اى مادر! خداى تو را بيامرزد.

عائشه.

مقدمه

اين كتاب، تنهاتاريخ نيست; اگرچه تمام مطالب آن از مدارك تاريخى صحيح گرفته شده‏همچنين اين كتاب رمان محض نيست; اگرچه در نگارش، به‏سبك رمانى درآمده است.

ليكن شرح حال بانويى است كه براى وى مقدر شده بود كه در عصرى زندگى كند كه ازپيش‏آمدهاى بزرگ پر باشد، وزمانى در صحنه دولت اسلام نمايان شود، كه كمترين توصيفى‏كه از آن‏زمان بكنيم آن است‏كه بگوييم زمانى باشان بوده است:

نام اين‏زن، درتاريخ ما و تاريخ انسانيت، بامصيبتى قرين گرديده، و آن مصيبت كربلاست.

مصيبتى كه تاريخ نويسان اتفاق دارند كه يكى از حوادث مؤثر در تاريخ شيعه خصوصا ودر تاريخ اسلامى عموما بوده، حتى بعضى از آن ها معتقدند كه بالاترين و مؤثرترين‏حادثه‏اى‏است كه مذهب تشيع را بنياد كرده، و آن را مستحكم و پابرجا قرار داده، و از همين‏جهت آن هارا عقيده بر اين است كه خونى كه در آن كشتار جان‏گداز ريخته شد، تاريخ‏سياسى و مذهبى ما را به‏رنگ خون درآورد، كه ما آن را در قتل‏گاه‏هاى فرزندان ابوطالب ومجاهدات شيعيان مى‏بينيم.

نه آن‏دسته و نه دسته اخير، انكار نمى‏كنند كه بر دوش بانوى‏بانوان زينب، در اين مصيبت‏جان‏گداز، وظيفه‏اى بسيار بزرگ بوده، بلكه بعضى از آن ها او را «بطله كربلا» ناميده; زيرا وى‏نخستين بانويى بود كه در آن اعت‏خطرناك نمايان گرديد تامجروحان را پرستارى كند و بامحتضران هم‏دردى نمايد، و براى قربانيان و شهيدانى كه قطعه قطعه و پاره پاره در آن بيابان‏افتاده بودند و مرغان هوا و درندگان وحشى پيكرهاشان‏را مى‏جويدند، بسوزد و اشك بريزد.

ولى عقيده من آن است كه، زينب وظيفه بزرگ خود را پس از اين مصيبت آغاز كرده;زيرا او از طرفى بايد زنان‏اسيربنى‏هاشم- كه‏مردانشان را از دست داده‏اند - سرپرستى كند، واز طرفى بايد باجان بازى از جان جوانى بيمار (على‏بن حسين زين‏العابدين) دفاع كند، كه اگرزينب نمى‏بود، كشته مى‏شد، و باكشته شدن او، دودمان امام برچيده مى‏گشت.

اضافه براين، وظيفه‏اى بزرگ‏تر بر دوش زينب بود; زينب وظيفه داشت نگذارد كه‏اين‏خون مقدسى كه ريخته شد، به‏هدر رود.

گمان ندارم مبالغه باشد، و يا زياده‏روى كرده باشم، اگر بگويم، زينب كسى بود كه پس ازوقوع اين كشتار، آن را مصيبتى جاويد و فراموش نشدنى قرار داد.

زينب، پس از فاجعه كربلا زنده نماند، دردها و رنج‏هايى‏كه كشيده بود، به اندازه‏اى نبودكه بتوان تحمل كرد و طاقت آورد. ولى در آن مدت كوتاهى كه زندگى كرد، توانست دردل‏هاى شيعيان، آتش خون و اندوهى را بيفروزد كه تا امروز زبانه بكشد و خاموش نگردد. وكسانى‏را كه اهل بيت پيغمبرصلى الله عليه وآله را تسليم دشمنان كردند، به بدبختى وخوارى وسوزش پشيمانى بيندازد. و پاك كردن اين گناه را ارثى سهمگين‏ومقدس در ميان فرزندانشان‏برجاى گذاردكه نسلى از نسل ارث ببرد.

باز مى‏گويم كه اين كتاب را نمى‏توان نقشى از زندگى آن بانوى بزرگ دانست،آن طورى كه پيش ازمن، تاريخ نويسان مورد اطمينان نوشته‏اند و پس از آن ها فضايل ومناقب نويسان آمده‏اند، وبر آن سايه‏هايى افسانه مانند افزوده‏اند، تازيباتر و جذاب‏تر شود وتاثيرش درمغز، عميق‏تر، و بيان حقيقتش روشن‏تر گردد.

من هر چه توانسته‏ام كوشيده‏ام كه رنگ‏هاى اصلى تاريخ را در اين نقاشى كه از زندگى‏آن بانوى معظم مى‏كنم، نشان دهم، بدون آن كه سايه فضايل و مناقب از ميان برود، ويا در آن‏خللى رخ دهد. زيرا نظرعلم و تاريخ هر چه باشد، عنصرى به‏صورت اين بانو درآمده،آن چنان كه‏گذشتگان او را شناخته و ديده‏اند، و من حق ندارم به‏هيچ يك از اين سايه‏ها با نظربى‏احترامى بنگرم، مگر آن كه دانشمندى روان‏شناس بخواهد خواب‏ها و پندارها را مسخره‏كند. تمام كوشش من در اين كتاب اين بود كه رنگ‏هاى تاريخى و سايه‏هاى افسانه مانند را درهم آميخته، تا بتوانم صورت كسى را كه در تاسيس تاريخ ما شركت داشته و در تاريخ‏انسانيت‏به‏صورت داستان واشك و مثل درآمده، جلوه بدهم.

پدران ونياكان

خانواده‏اى بزرگوار، بانگرانى و اشتياق، انتظار ساعت ولادتى را دارند، و درپى‏آن ها ده‏هزار تن از مسلمانان كه با دل‏هايى آكنده از احترام و دوستى به سوى اين مادرمى‏نگرند، و زبان‏هاشان با دعاهايى سوزان‏خداى‏را به‏كمك او مى‏خواند، منتظررسيدن مژده مى‏باشند.

اين مادر، زهراست، دختر پيغمبر كه نزديك است در خاندان نبوت، فرزندى‏ديگر بياورد، پس‏از آن كه ديدگان پيغمبر را به‏دو نواده عزيز; حسن وحسين روشن‏ساخت، و پسر سومى به‏نام محسن‏بن‏على ⁽¹⁾ كه‏زندگى برايش مقدر نبود.

ساعت انتظار پايان يافت.

مژده رسيد كه زهرا دخترى آورد و رسول خدا بدو تبريك گفت و آن را زينب نام‏نهاد، تا نام دختر تازه درگذشته‏اش زينب را، كه اندكى پيش از ولادت اين نوزاد از دنيارفته بود، زنده نگه دارد. زيرا آن حضرت را ازمرگ زينب، اندوهى بى‏پايان دست داده‏بود.

دخترى‏كه از دست پيغمبر رفته بود، بزرگ‏ترين دختران آن حضرت بوده كه پيش‏از بعثت‏به‏همسرى خاله‏زاده‏اش ابوالعاص بن ربيع بن عبدالعزى بن عبدشمس‏درآمده بود.

پس از بعثت، زينب اسلام آورد وابوالعاص مسلمان نشد، ولى هم چنان يار ودوست‏دار همسر نازنين خود بود، و در برابر قريش، كه اورا وادار به جدايى ازهمسرش مى‏كردند، پايدارى كرد. بر خلاف پسران ابولهب ⁽²⁾ كه همسران خود رقيه وام كلثوم دختران پيغمبر را ترك گفتند.

غزوه بدر فرا رسيد وابوالعاص در زمره كسانى بود كه به دست‏سپاهيان اسلام‏اسير شدند. زينب كه شوهر خود را چون جان شيرين دوست مى‏داشت و هنوز درمكه به‏سر مى‏برد، گردن‏بندى را كه مادرش خديجه هنگام عروسى به او داده بود،به‏عنوان فداى شوهرش به مدينه فرستاد. همان‏كه چشم رسول خداصلى الله عليه وآله به‏گردن‏بندخديجه افتاد، منقلب و پريشان شد. آن گاه ياران مسلمان خود را مخاطب قرار داده‏چنين فرمود:

«اگر صلاح مى‏دانيد اسير زينب را آزاد كرده وگردن‏بند او را به خودش‏بازگردانيد».

گفتند: آرى يا رسول‏الله.

پيغمبر، اسير خود را آزاد كرد، بدين شرطكه او زينب را به مدينه بفرستد.

زينب از خانه ابوالعاص بيرون شد، و اسلام ميان اين دو همسر جدايى‏انداخت.زينب به مدينه رفت ولى دلش آكنده از غم واندوه بود، و ابوالعاص در مكه بماند، ولى‏در آتش هجران همسر خود مى‏سوخت.

پس از چندى، ابوالعاص براى تجارت، سفرى به شام كرد. هنگام بازگشتن،كاروان و كاروانيان به دست‏سپاهيان اسلام اسير شدند، ليكن ابوالعاص بگريخت وشبانه وارد مدينه شد و به جست‏وجوى همسر خود پرداخت. هنگامى‏كه به خانه‏زينب رسيد، به او پناه برد و زينب وى را پناه داد و مطمئنش كرد.

زينب صبر كرد تا رسول خدا نماز صبح را به جاى آورد، آن گاه با صداى بلندبانگ برداشت:

«اى مسلمانان! من ابوالعاص بن ربيع را پناه دادم‏».

صداى زينب به گوش پدر رسيد و در دلش اثر كرد و روى به‏اطرافيان كرده‏پرسيد:

«آيا شنيديد آن چه من شنيدم؟!».

گفتند: آرى.

فرمود: «به كسى‏كه جانم در دست اوست، من از اين مطلب آگاه نبودم تا شما شنيديد آن چه را من شنيدم‏» .

پس اندكى خاموش شد، آن گاه بر زبان آورد آن چه را خود قانون‏گذارى كرده بود:

«يجير على‏المسلمين ادناهم;

پست‏ترين مسلمان‏ها حق دارد كه پناه بدهد».

سپس برخاست و با آرامش و وقار به راه افتاد تا داخل خانه زينب شد.

زينب نشسته و منتظر بود و گويى گوش مى‏داد كه انعكاس فريادش را بداند.

پدر به‏وى گفت:

«از ابوالعاص نيكو پذيرايى كن، ولى دست‏به سوى تو دراز نكند; زيرا تو بر اوحلال نيستى‏».

زينب كه از خشنودى مى‏لرزيد گفت:

«به خدا اطاعت مى‏كنم. ولى آيا مالش را پس نمى‏دهيد؟!».

پدر جوابى نگفت و به سوى ياران خود بازگشت، ومردانى كه كاروان قريش راگرفته‏بودند فرا خواند و چنين گفت:

«نسبت اين مرد را با ما مى‏دانيد و مالى‏از او به شما رسيده، و آن مالى است كه‏خداى به‏شما بخشيده، من دوست مى‏دارم كه شما نيكى‏كنيد و مال او را پس دهيد، واگر هم نخواهيد حق داريد و شما به اين مال سزاوارتريد».

گفتند: پس مى‏دهيم.

ابوالعاص، زنى را كه وقتى همسرش بود وداع گفت.

و مردى را كه وقتى با او دوست و شوهر خاله‏اش بود ستايش كرد و به سوى مكه‏رهسپار شد و به كارى تصميم گرفت.

در آن جاآن چه امانت از مردم نزد او بود به صاحبانش بر گردانيد، سپس پرسيد:آيا ديگر كسى نزد من مالى دارد؟

گفتند: نه.

گفت: پس بدانيد كه من مسلمان شدم.

و به سوى مدينه شد تا با پيغمبر بيعت كرده و بار دوم با زينب ازدواج كند. ⁽³⁾ .

ولى زينب زياد زندگى نكرد، و در اثر پيش‏آمدى كه براى او پس‏از غزوه بدر،موقع هجرت از مكه به مدينه، رخ داده بود، از جهان رخت‏بربست. پيش آمد چنين‏بود كه كافرى زينب را در راه مدينه بديد و به شكم او در حالى كه باردار بود، حربه‏اى‏زد، زينب جنين خود را سقط كرد.

زينب از دنيا رفت و پدر در آتش غم مى‏سوخت، تا هنگامى‏كه خواهر زينب،زهرا، نخستين دختر را آورد. رسول خدا، نامش را زينب گذاشت.

بازشناسى زندگانى اهل بيت‏عليهم السلام به صورت كامل در جامعه امروزى - كه فرصت كامل وارزشمندى را براى انديشمندان امت محمدى فراهم ساخته - ضرورتى اجتناب ناپذير است‏به ويژه آن كه در طى اعصار مختلف و ساليان دراز، همواره سعى دشمنان دانا و احيانا دوستان‏كج انديش در تحريف و نابودى آن بوده است.

موضوع اين كتاب هم در اين باره، گزارشى است داستان گونه از زندگى پر فراز و نشيب‏و عبرت‏آموز عقيله بنى هاشم و بزرگ ترين بانوى اسلام در زمان خويش، يعنى‏زينب كبرى‏عليها السلام.

مطالبى كه در صفحات اين كتاب خواهيد خواند، تنها سرگذشت پرماجراى‏«بانوى كربلا» نيست‏بلكه رويدادهايى است تكان دهنده و غم انگيز از تاريخ مسلمانان درمقطع خاصى از تاريخ صدر اسلام كه در اثر برخورد دو حركت كاملا متفاوت و متضاد- بعد از رحلت پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله - به وجود آمد، حركتى كه مى‏كوشيد روش و منش‏رسول خداصلى الله عليه وآله را در تمام ابعاد فكرى و اجتماعى و ... دنبال كرده و نگاهبان سنن الهى باشد وحركتى كه مى‏خواست نظام سياسى و اجتماعى دوران جاهليت را در قالب ديگر و موردقبول خويش، بر كرسى نشاند.

اهل بيت عصمت‏عليهم السلام و خاندان پيغمبر خدا، همراه ياران اندك و خدا باوران قليل،بر عقيده خويش پاى فشرده و «اسلام ناب محمدى‏» را از گزند نامحرمان حفظ نمودند، البته‏جان بر سر عقيده گذاشته و تاوان بس سنگينى پرداختند كه حماسه پرسوز و گداز حسينى درايام عاشورا از همان گونه‏هاست.

دگر انديشان مى‏خواستند از «جديد الاسلام‏» بودن مردم سود جسته و با نقاب «خليفة‏رسول الله‏» و بهره‏گيرى از «بيعت ناس‏»، فرهنگ وحى را درپس پرده ظلمانى باقى مانده ازجاهليت استتار كنند تا آن جا كه تدوين سنت نبوى را نيز گناهى نابخشودنى و عملى حرام‏جلوه دادند، ولكن حركت‏سنجيده و عقلايى اهل بيت‏عليهم السلام اين خواسته آنان را باناكامى‏مواجه ساخت.

زينب كبرى، در برهه‏اى از زمان - در حالى كه غل و زنجير بر تن داشت و در مجموعه‏اى‏از اسرا قرار گرفته بود - رهبرى اين حركت را به عهده گرفت و به تصديق دوست و دشمن‏توانست‏به خوبى از عهده برآيد و رسالت‏خويش را به پايان برد.

مؤلف دانشمند و مترجم عالى مقام توانسته‏اند با قلم شيوا و سحرآميز خويش، گوشه‏اى‏از حقيقت رسالت زينب كبرى را كه در راستاى رسالت‏برادر و پدر و جدش قرار داشت،نشان دهند.

خداوند متعال آنان را با شهداى كربلا محشور فرمايد.

در اين چاپ، نكات زير مورد توجه قرار گرفته است:

1 . ويرايش صورى;

2 . تصحيح اغلاط چاپى (چاپ‏هاى قبلى);

3 . تخريج منابع و مصادر به قدر امكان;

4 . اعراب‏گذارى و تصحيح اشعار عربى;

5 . تعيين ضبط اسامى و لغات مشكل.

سيدباقر خسروشاهى.

به‏نام او.

بانوى بانوان

ستاره درخشانى در آسمان تقوا طلوع كرد; گوهر گران‏بهايى در معدن فضيلت و انسانيت‏تكون يافت و در اصلاب شامخه وارحام مطهره نگه‏دارى شد. نوگلى بويا در گلستان شرافت‏و بزرگوارى نمو يافت; نوزادى از مقدس‏ترين پستان‏ها شير خورد و در آغوش پاكيزه‏ترين‏مادران چشم گشود. كودكى در دامان با فضيلت‏ترين بانوى عالم پرورش يافت. دخترى كه‏دانشمندترين اساتيد به تربيتش همت گمارد. دوشيزه‏اى كه در ساده‏ترين و بى‏آلايش‏ترين‏زندگى‏ها رشد كرد و در تمام شؤون زندگى، پيوسته با واقعيت و حقيقت‏سروكار داشت وهرگز با زندگى خيالى و پندارى ارتباطى حاصل نكرد و در مكتب مقدسى‏كه در جهان بشرى‏نظير نداشت، عالى‏ترين تعليمات را فراگرفت و مورد عنايت مخصوص موجد مكتب واستادان بزرگ آن كه بزرگ‏ترين مربيان بشر بوده‏اند قرار داشت و هر روز درس جديدى ازدانش و بينش و تقوا و فضيلت مى‏آموخت و با هوش سرشار و استعداد فوق‏العاده، همه آن‏تعليمات مقدس را در خزينه دل مى‏اندوخت و پياپى، خود را براى گرفتن درس‏هاى بالاتر،آماده مى‏نمود; شاگردى كه در محيط تحصيلى خود هيچ‏گونه رادع و مانعى نداشت و هر روزبهتر از دى، بر نردبان ترقى و تعالى صعود مى‏كرد. خردمند بانويى كه از آغاز عمر در مركزحوادث بزرگ و پيش‏آمدهايى كه در تحولات زندگى بشر، داراى بزرگ‏ترين تاثير بوده،جاى داشت و از نزديك، با هوشى سرشار و نظرى دقيق به‏حقيقت آن حوادث پى‏مى‏برد وموقعيت‏شخصيت‏هاى رحمانى و شيطانى را، كه در برابر يك‏ديگر قرار گرفته بود; تشخيص‏مى‏داد و تاثير هركدام را به خوبى درك مى‏كرد و از راز پيروزى اين و رمز شكست آن آگاه بودو موفقيت‏هاى ابدى را كه در آغاز با شكست صورى جلوه‏گر مى‏شد، از شكست قطعى، كه‏در ابتدا با موفقيت پندارى همراه بود، تميز مى‏داد.

يكتا زنى كه نه تنها در زنان، بلكه در مردان عالم، كمتر نظيرش را مى‏توان ديد. توانابانويى‏كه عالى‏ترين نمونه‏اى از شهامت و دليرى، دانش و بينش، كفايت و خردمندى، قدرت‏روحى و تشخيص موقعيت‏بوده وهر وظيفه‏اى از وظايف گوناگون اجتماعى را كه به‏عهده‏گرفت، به خوبى انجام داد.

دانشمند بانويى‏كه بايد مردان جهان از خوان تعليماتش بهره برگيرند و از خرمن‏كمالاتش خوشه‏ها بچينند.

او بانوى بانوان، زينب، دختر اميرالمؤمنين بود.

تاريخ، خانواده‏اى مانند خانواده كوچك على‏عليه السلام سراغ ندارد، كه تمام افراد آن‏شخصيت‏هايى باشند كه در سير تاريخ تاثيرى عميق داشته و تحولى فوق‏العاده ايجاد كرده‏باشند.

تاريخ به ما چنين نشان مى‏دهد كه اگر نابغه‏اى بزرگ از خانواده‏اى برخاست، نابغه‏ديگرى ازآن كمتر برمى‏خيزد; گويا او همه برجستگى‏ها و شايستگى‏هاى افرادخانواده رامى‏گيرد و براى دگران چيزى‏نمى‏گذارد.

لذا، او همه چيز مى‏شود و افراد ديگر خانواده هيچ...خانواده اميرالمؤمنين از اين قانون‏اجتماعى جداست.

زيرا همه افراد آن از بزرگان جهان مى‏باشند:

على‏عليه السلام بزرگ است، زهراعليها السلام بزرگ است، حسن‏عليه السلام بزرگ است، حسين‏عليه السلام بزرگ است،زينب‏عليها السلام بزرگ است.

هر چه رشد فكرى بشر بيشتر شود، عظمت اينان آشكارتر و شايستگى‏هاى آن هانمايان‏تر مى‏گردد.

نويسندگان جهان در باره هركدام، كتاب‏ها نوشته‏اند، ولى هنوز كسى نتوانسته عظمت‏آن ها را، آن طورى كه بوده، نشان دهد.

اگر اندكى چشم خود را بازتر كنيم و طبقه اعلاى اين خانواده را بنگريم، بزرگى وعظمتشان، عقل را مات مى‏كند.

مؤسس اين خانواده، رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم بزرگ‏ترين مرد تاريخ است. مادر زهرا «خديجه‏»نمونه‏اى از بزرگ‏ترين فداكارى است. پدر على، ابوطالب، بزرگ‏ترين پشتيبان رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم و سرور قريش بوده; او كسى است كه اسلام بر دوشش پايه‏گذارى شد.

مادر على‏عليه السلام فاطمه دخت اسد، مهربان‏ترين مادر براى رسول و بهترين پرستارآن‏حضرت بوده است.

كسانى‏كه در طبقات سه‏گانه اين‏خاندان قراردارند، هرچندخودشان در عظمت‏بايك‏ديگر تفاوت دارند، ولى همه آن ها از بزرگ‏ترين عظماى جهان مى‏باشند.

جد عظيم است، جده عظيم است.

پدر عظيم است، مادر عظيم است.

پسر عظيم است، دختر عظيم است.

زينب يكى از اين عظماست.

من زينبى مى‏گويم و شما زينبى مى‏شنويد; كه نه خود به حقيقت كمالات و فضايل اورسيده‏ام و نه شما مى‏توانيد به اين حقيقت‏عالى برسيد.

من از دور ايستاده، آفتاب درخشان فضايل او را مى‏نگرم و هنگام مطالعه زندگى پرحادثه‏او از بس فوق‏العادگى از خود نشان داده، در برابر پيشگاه باعظمت او سر فرود مى‏آورم.

آرى، چنان مادرى بايد چنين دخترى بياورد.

وآن مكتب، بايد اين شاگرد را تربيت كند.

مكتب مقدسى‏كه جدش رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم ايجاد كرده، و بزرگانى هم چون پدر و مادر ودو برادرش، اساتيد آن مكتب بوده‏اند. شايسته است كه نمونه شاگردى آن، زينب دلير،دانشمند، بزرگ روح، با اراده باشد. آن هم شاگردى‏كه، خون اساتيدش در رگ و پوستش‏وجود دارد و خوى آن ها را به‏ارث برده است.

زينب، ماهى است كه از پنج‏خورشيد تابان كسب‏نور كرده و ازهر كدام به طورشايسته‏اى بهره بر گرفته، و آن گاه جهانى را روشنايى بخشيده است.

خون پاك، ريشه پاك، شير پاك، ذكاوت سرشار، مربيان بزرگ، شركت در بزرگ‏ترين‏انقلاب‏هاى بشرى، تجربه حوادث و تحولات بزرگ جهان، زينب را، آن‏طور كه شايسته‏بود،پرورش داد و او را نمونه‏اى از عالى‏ترين مراتب انسانيت قرار داد.

زنان جهان عموما و بانوان مسلمان خصوصا، بايد از گفتار و رفتار زينب سرمشق بگيرندو از تعليمات عاليه اين بانوى بزرگ بهره‏مند گردند و از افتخار شاگردى مكتب زينب، برخودببالند.

دختر زهرا در دوره زندگى ساده و كوتاهش، كمتر خوش بوده و بيشتر با رنج و غم همراه‏بود، ولى اين رنج و اندوه به جاى آن كه او را از اداى وظيفه باز دارد، بر استقامتش افزوده وقواى روحى‏اش را فشرده‏تر و نيرومندتر كرده است.

بانوى بانوان در دوره زندگى، وظايف گوناگونى بر عهده گرفته است.

هنگام كودكى، اداره خانه پدر را به‏عهده داشته و از برادران ارجمندش پرستارى مى‏كرده‏و بار فراق مادر را بردوش آن ها سبك مى‏كرده است.

آن دم كه به خانه شوهر رفته، همسرى گران‏بها براى شوهر و مادرى بى‏نظير براى‏فرزندانش بوده است.

زمانى به تعليم و تربيت‏بانوان مسلمان مى‏پرداخته است.

در كربلا نيز، وظايف بزرگ و گوناگونى را انجام داده است.

از برادر نگه‏دارى مى‏كرده، بيوه‏زنان و داغ‏ديدگان را غم‏گسار بوده، آن دم كه وظيفه‏ايجاب كرد، كه از خيمه بيرون آيد و سپاه پيروزمندكوفه را سرزنش كند، و سپس كاروان‏دل‏شكسته و مصيبت‏كشيده را قافله سالار باشد، اين وظيفه را نيز به خوبى انجام داد.دختر زهراعليها السلام معناى زيربار ظلم نرفتن و در برابر ظالم استقامت ورزيدن را نشان داد وبا قدرت روحى خود، كاخ ستم‏گران را ويران ساخت و به جهانيان اعلام‏كرد كه با از خودگذشتن مى‏توان قدرت‏مندترين ستم‏كاران راكوبيد.

خواهر حسين‏عليه السلام در اين جهاد مقدس، ترس و بيمى به‏خود راه نداد و با نهايت دليرى،ابن‏زياد شوم سركش بى‏رحم، و يزيد پليد مقتدر بى‏عرضه را مفتضح ساخت. آرى، يزيدمقتدر بود; زيرا او وارث قدرتى بود كه دگران ايجاد كرده بودند، بى‏عرضه بود; زيرا خودلياقت ايجاد قدرتى نداشت، و بر سر خوان قدرتى گسترده نشسته بود.

بانوى خردمند بنى‏هاشم، كوفيان را كه دوستان دغل‏باز بودند، رسوا كرد، دوستانى‏كه‏هنگام خوشى و سيادت يارند، و موقع سختى خار، و با دشمن هم‏گام.

روز به‏روز بدنامى كوفيان و رسوايى آن ها افزوده مى‏شود و تا دنيا باقى است، جهان خردو انسانيت، بر آن ها لعنت مى‏فرستد.

زينب، تا برادر والامقامش در حيات بود، او را خدمت گزار و فرزندانش را پرستار بود، وهنگامى‏كه برادر عازم كشته شدن گرديد، زينب هر چه در قدرت داشت، براى حفظجان‏برادر نثار كرد.

فرزند دل‏بندش را در راه برادر بزرگوارش فدا كرد. براى برادر در فكر جمع‏آورى سپاه‏بود. روحيه سربازان برادر را تقويت مى‏كرد. هنگامى‏كه جوان برومند برادرش در خاك وخون غلتيد، و پدر داغ‏ديده ايستاده، مى‏نگريست، زينب خود را رسانيد كه توجه برادر رابه جاى ديگر منعطف سازد، مبادا در اثر اين مصيبت جان‏فرسا، نيروى برادر كاسته شود.وقتى كه برادر تنها ماند و يك تنه به نبرد ادامه‏مى داد، زينب، جان خود را در كف دست‏گرفت، و به سوى عمر سعد و سپاه بى‏رحم كوفه‏روان شد; شايد ساعتى، شهادت برادر رابه‏تاخير اندازد.

شب يازدهم محرم، زينب بى‏كس شد.

در ساعتى چند به‏قول خودش: جدش و پدرش و مادرش و برادرانش و همه كسانش ازدستش رفتند، و همگى در خاك‏و خون غلتيدند.

شب دهم و شام دهم!

چقدر تفاوت ميان اين شب سپيد و آن شام سياه وجود داشت!

وه كه چه شام تيره‏اى بود!

زينب در شب دهم همه كس داشت، ولى در شام دهم هيچ‏كس نداشت!

در شب دهم پشت و پناه داشت، سرور داشت، نقطه اتكا داشت، برادر داشت، پسرداشت، جوان داشت، كودك داشت، شيرخوارداشت، ولى در شب يازدهم، هيچ‏كدام رانداشت!

زينب در شب دهم، خواهر بود، مادر بود، عمه بود، سروربود، ولى در شام دهم نبود!

در شب دهم، خيمه و خرگاه داشت، جامه نو برتن داشت، چراغ داشت، بستر خواب‏داشت، خدمت‏گزاران بسيار داشت، ولى در شام دهم نداشت!

در شب دهم، تنش سالم بود، ولى در شام دهم، از تازيانه‏مجروح !

آرى... در شام دهم زينب چيزى داشت، كه‏درشب‏دهم‏نداشت!

آيا آن چه بود؟

آب بود! آرى آب بود!

زينب در شام دهم آب داشت، ولى درشب دهم نداشت!

آيا دمى كه آب، حلال گرديد، اول خودش نوشيد، يا به‏زنان خون‏جگر و كودكان يتيم‏دربه‏در داد؟

نخستين دفعه‏اى‏كه خواست آب بنوشد چه حالى داشت؟

چه خاطراتى در قلبش مى‏تپيد؟! چه تشنه‏كامان بزرگوارى را كه با لب تشنه جان دادند،به‏خاطر مى‏آورد؟ آيا قدرت بر نوشيدن آب داشت؟ چگونه به‏كودكان يتيم و زنان داغ‏ديده‏آب داد؟!

من كه از جواب ناتوانم!

من نمى‏دانم خداوند در اين تن رنجور چقدر نيرو نهفته بود؟

زيرا اين همه مصيبت موجب نشد كه زينب را از سرپرستى زنان داغ‏ديده، و كودكان يتيم‏باز دارد. در ميان آن‏همه كودك، يكى به‏زير سم ستور نرفت! و در آتش‏سوزى خيمه‏هانسوخت! ويكى در آن شام شوم، و در آن بيابان بى‏رحم، گم نشد... هنگام حركت كاروان اسيربه سوى كوفه، وقتى كه خواهر حسين‏عليه السلام مى‏بيند يادگار برادرش امام سجادعليه السلام از شدت‏مصيبت‏حالش دگرگون شده، براى تسليت‏برادرزاده‏اقدام مى‏كند!

در طول راه، زينب، كودكان پدركشته را مادر بود و پدرى مى‏كرد! و تنش در برابرتازيانه‏هايى‏كه به سوى آن ها مى‏آمد سپر بود، و در نگه‏دارى آن ها جان‏فشانى مى‏كرد.

اگر بيوه‏زنى از كاروان عقب مى‏ماند، وياكودكى از محمل بر زمين مى‏افتاد، دختر على‏عليه السلام‏زن را به‏كاروان مى‏رسانيد و كودك را سوار مى‏كرد!

زينب، با پليدترين مرد روى زمين يعنى ابن‏زياد طورى سخن گفت و نوعى رفتار كرد،وبا يزيد كه شوم‏ترين امپراتوران فاتح‏بود، جور دگر سخن گفت‏و رفتار دگر داشت.

وقتى كه ابن‏زياد تصميم به‏كشتن امام‏سجادعليه السلام گرفت، خواهر حسين‏عليه السلام چنان فداكارى‏و از خودگذشتگى نشان داد، كه آن ناپاك را از آن تصميم شوم منصرف ساخت.

هنگامى‏كه يزيد، سرمست‏باده ورزى شده‏بود، و با چوب‏دستى بر دندان‏هاى سربريده‏برادر مى‏نواخت، خواهر كارى كرد و سخنى گفت كه‏شيرينى پيروزى را تاابد در كام يزيدتلخ كرد.

پس از بازگشت از شام، خواهر يك‏سره به سوى قبر برادر رفت تا مطمئن شود كه آن‏پيكر مقدس و يارانش دفن شده‏اند، آن گاه به مدينه بازگشت .

ولى!

ولى در طول اين مدت، اشك ديده و سوز دلش آرام نگرفت.

آسايش زينب وقتى بود كه مى‏نشست و سر به‏زانوى غم مى‏نهاد و مى‏گريست.

دختر اميرالمؤمنين‏عليه السلام آن‏قدر گريست، تا اشك‏هايش بخشكيد.

در ميان اين همه فشار و مصيبت، چيزى كه نمايان شد، بزرگى و عظمت زينب بود، ومعلوم شد كه نواده رسول خداصلى الله عليه وآله چقدر نيرو دارد؟ و خداوند به آن پيكر ستم‏كشيده، وآن‏روح رنج‏ديده، چقدرتوانايى داده است!

بزرگ‏ترين مصيبت ناگوارى‏كه در تاريخ بشر كمتر نظير داشته، بر اين پيكر رنجور و آن‏روح نازنين وارد آمد، ولى وى دست و پاى خود را گم نكرد و از هدف خود منحرف نشد ومانند كوه استوار بماند. دختر اميرالمؤمنين، مصيبت‏هاى گوناگون داشت:

داغ عزيزان و پيكر پاره‏پاره آن‏ها، اسيرى و دربه‏درى، آتش‏سوزى و خون‏جگرى، ذلت‏پس از عزت، گشاده‏رويى تازيانه‏هاى عرب‏هاى‏بى‏رحم، زخم زبان‏هاى مردم پليد، تذكرزمان خلافت پدر در كوفه، و حقوقى‏كه پدرش بر گردن‏اهل كوفه داشت، و رفتار كوفيان،هركدام از اين‏ها بس است كه انسانى را از پا بيندازد، چه برسد كه تمام آن‏ها بر يك تن هجوم‏بياورد.

اضافه براين، وظايف سنگينى را نيز بايد عهده‏دار شود. ولى‏دختر على‏عليها السلام خم به‏ابرونياورد، و آن چه كه عقل در وقت آسايش خاطرتشخيص مى‏دهد، انجام داد.

تاكنون نشده از نظر سياسى براى گفتار و رفتار زينب در سفر اسارت، يك اشتباه سياسى‏گرفت; عقل هر چه بينديشد كه درآن‏جايى‏كه زينب سخنى گفته و يا رفتارى كرده، سخنى‏بهتر ويا رفتارى خردمندانه‏تر بجويد، نخواهد يافت.

شاهكارهاى سياسى زينب بسيار است كه شمارش آن موجب تفصيل خواهد بود.

زينب در هنگام سخن از رسول خداصلى الله عليه وآله «به‏پدرم‏» تعبير كرد، و به جهانيان اعلام داشت‏كه يزيديان چگونه مردمى هستند! و چه كسى را كشتند، وچه كسى را اسير كردند! و قدرتى كه‏در دست آنان بود، ازكجا آمده‏بود، و نكته‏هاى ديگرى‏كه بيانش مقدمه مارا از صورت مقدمه‏بودن خارج مى‏سازد.

اين جاست كه رازى نهفته آشكار مى‏شود، كه چرا سيدالشهداعليه السلام بانوى بانوان و زنان وكودكان راهمراه برد، با آن كه خودش به‏سر انجام سفرش آگاه بود واهل كوفه را خوب‏مى‏شناخت.

اسارت بانوان، فاجعه‏كربلا و جنايات بنى‏اميه و فداكارى حسين‏عليه السلام را از پس پرده بيرون‏آورد.

اگر اسارت آن ها نبود، دشمنان آل محمدصلى الله عليه وآله پرده‏اى برجنايات كربلا مى‏كشيدند ونمى‏گذاشتند كسى از آن آگاه شود، وكسانى را كه اطلاع داشتند، زبانشان‏را به وسيله پول و يازور مى‏بستند، واين جنايت هولناك، و اين فداكارى بزرگ را از صفحات تاريخ محومى‏كردند.

چنان كه بسيارى از جنايت‏كاران، آثار جرم وجنايت‏خود را محو كردند; مگر ستمى كه‏بر مادر زينب شد، از صفحات تاريخ محونگرديد؟!

ولى زينب بايد در كربلا باشد، فداكارى برادر، و جنايت‏كارى بنى‏اميه را ببيند، و سپس‏اسير شود، تا اين قيقت‏بزرگ محو نشود.

گزافه نگفته‏ايم اگر بگوييم: اسارت زينب موجب زنده شدن پدرش على‏عليه السلام و جدش‏رسول‏خداصلى الله عليه وآله و تجديد حيات اسلام بود; زيرا بنى‏اميه با زور و پول و حيله‏گرى مى‏خواستندهمه را محوونابود كنند واثرى از رسالت رسول‏صلى الله عليه وآله باقى نگذارند.

كشته‏شدن حسين‏عليه السلام اين نقشه پليد را برباد داد و اسارت‏زينب، كشته شدن حسين را برملا ساخت.

زينب، عمر درازى نكرد و در جوانى از دنيا رفت.

ولى اين حقيقت از وى به‏يادگار بماند.

اين كتاب.

در سال 31 شمسى به‏كشورهاى عربى مسافرت‏كردم و در روز يازدهم محرم سال 71يكى از دوستان لبنانى اين كتاب را به‏من عنايت كرد.

پس از مطالعه، آن را بسيار شايسته و شيوا يافتم و به‏مضمون:

خوش‏ترآن باشد كه ذكر دلبران.

گفته آيد در حديث ديگران.

تصميم به ترجمه آن گرفتم و در همان لبنان ترجمه‏اش را پايان دادم و از بركات وجود مقدس‏زينب در آن‏ديار، از خطراتى بزرگ مصون ماندم.

پس از مراجعت‏به ايران، يكى دوبار در آن تجديد نظر كرده، اينك تقديم‏خوانندگان‏عزيز مى‏شود.

نويسنده

نويسنده كتاب، بانو دكتر عائشه بنت‏الشاطى، ازنويسندگان درجه اول عرب و فرزنديكى از روحانيان مصر است.

نويسنده هر چند اطلاعات بسيار عميقى نداشته و اشتباهات تاريخى نيز دارد، كه بعضى‏از آن ها در پاورقى اشاره شده، ولى حقايق تاريخى را باقلمى بسيارشيرين و سبكى دل‏پذيربيان مى‏كند.

آثار ديگر نويسنده كه پس از نوشتن اين كتاب تاليف كرده‏است:

آمنه دخت وهب: مادر رسول خداصلى الله عليه وآله، زنان پيغمبرصلى الله عليه وآله وديگر دختران پيغمبرصلى الله عليه وآله است، كه در هريك،ناحيه‏اى از زندگى رسول‏صلى الله عليه وآله را خواسته است‏بيان كند.

به‏نظر اين جانب، هيچ يك از آن‏ها، در شيرينى عبارت و زيبايى سبك، مانند كتاب مانيست.

روش ترجمه كتاب

در ترجمه، من طرف‏دار روشى هستم كه امروز به‏نام «ترجمه محدود» ناميده مى‏شود;زيرا روشى را كه به‏نام «ترجمه آزاد» مى‏نامند، به‏نظر من، ترجمه‏اش نمى‏توان ناميد و دراين جا بحثى است مفصل كه به‏واسطه اختصار، از ذكر آن خوددارى مى‏شود.

لذا، تا حد امكان، كوشش كرده‏ام كه ترجمه من محدود باشد و در عين حال رنگ زبان‏فارسى محفوظ بماند. در جايى كه مناسب بوده نيز، توضيحاتى در پاورقى داده شده است.

قم، سيدرضا صدر.

يك شنبه دهم ذوالقعده 1376.

نوزدهم خرداد 1336.