اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
« و اعلموا انما غنمتم من شی‏ء فان لله خمسه ».
. . . ( 1 ) آنچنان كه آنها قرآن را تفسير كرده‏اند ما هم همان طور
تفسير می‏كنيم . ولی در عين حال ، اينكه ما تابع تفسير اهل بيت هستيم به‏
معنی اين نيست كه اهل بيت آيات را [ به ميل خود ] تفسير كرده‏اند و ما
هم می‏گوئيم چون آنها اينطور گفته‏اند پس همين طور درست است . نه ،
تفسير آنها نسبت به تفسيری كه ديگران كرده‏اند بهتر است يعنی با مضمون‏
آيه و ساير آيات موافقتر است . ابتدا ترجمه اين آيه را به طور
پاورقی :
1 - [ چند دقيقه از ابتدای سخنرانی استاد شهيد متأسفانه روی نوار ضبط
نشده است ] .

مختصر برايتان عرض می‏كنم ، بعد جنبه‏هايی را كه مورد اختلاف شيعه و سنی‏
است بيان می‏نمايم . خلاصه ترجمه اين است : بدانيد حكم اين است كه آنچه‏
استفاده كرديد يا به غنيمت برديد ، يك پنجم آن از آن خدا و پيغمبر خدا
و صاحب خويشاوندی و يتيمان و مسكينان و از راه ماندگان است . ابتدا
بايد آنچه را كه شيعه و سنی در اين زمينه می‏گويند برايتان تشريح بكنم ،
بعد تفسير آيه را عرض بكنم .
مطابق نظر ما شيعيان خمس تعلق می‏گيرد به هر درآمد زائدی كه صرفا درآمد
و استفاده باشد . فرض كنيد شما معامله‏ای می‏كنيد : پنجاه هزار تومان‏
می‏دهيد و در مقابل ، كالايی دريافت می‏كنيد و اين كالا را به همان قيمت‏
می‏فروشيد . در اينجا شما هيچ استفاده‏ای نبرده‏ايد . حال اگر استفاده برديد
ولی در مقابل ، نيروی كار مصرف كرديد ، هر مقدار از استفاده مال كه خرج‏
خود شما و يا عائله شما بشود به شرط اينكه اسراف نكنيد ، جزء درآمد
حساب نمی‏شود . آنچه را كه علاوه بر سرمايه اصلی و مخارج عادی زندگيتان‏
خالص به دست شما می‏آيد ، می‏گويند درآمد . درآمد به چند شكل ممكن است‏
باشد . يكی به همين شكل كه عرض شد . البته در مورد درآمد نامشروع خمس‏
معنی ندارد . يكی ديگر از اقسام درآمدها گنج يا دفينه‏ای است كه صاحبش‏
به كلی مجهول است و به دست كسی می‏افتد . می‏دانيم كه در قديم الايام‏
مؤسسه‏ای مثل بانك نبوده است كه اگر مردم پول و جواهر قيمتی دارند در
آنجا به امانت بسپارند و مطمئن باشند . البته در معابد اين كار كمی‏
معمول بوده ولی در غير معابد معمول نبوده است . در نتيجه اينگونه اشخاص‏
اموال خود را زير زمين مخفی می‏كردند و

اغلب آن را از نزديكان و محارم خود نيز مخفی می‏نمودند . مثلا به پسر
كوچكش نمی‏گفت ، می‏ترسيد اگر به او بگويد من در فلان جا فلان مقدار اشرفی‏
يا جواهر مخفی كرده‏ام ، او به كسی بگويد و بعد دزد يا زورمندی بيايد آن‏
را ببرد . گاهی توفيق پيدا می‏كردند كه به پسرشان كه بزرگ شده بود و به‏
او اطمينان داشتند بگويند و گاهی اتفاق می‏افتاد كه قبل از اينكه به وارث‏
بگويند ، از بين می‏رفتند و اينها زير خاك می‏ماند . برخی ثروتمندان و
سلاطين گنجهای خيلی بزرگ داشته‏اند . آنها را زير زمين مدفون می‏كردند و هر
كسی نمی‏دانست . صد سال ، هزار سال ، دو هزار سال می‏گذشت و كسی اطلاع‏
نداشت . بعد يك كسی به يك مناسبتی نقطه‏ای از زمين خود را می‏كند ،
می‏بيند گنجی پيدا شد ، سكه‏های خلفای عباسی ، اموی ، سكه‏های پيش از اسلام‏
، يا لا اقل سكه‏های دوره سلجوقی ، صفوی . صاحب زمين كه زمين مال او است‏
و او گنج را به دست آورده ، اين پول مفت به او تعلق دارد . اين هم يك‏
درآمد مجانی و بلاعوض است و بايد خمس آنرا بدهند . معادن و چيزهايی كه‏
از راه غواصی به دست می‏آيد هم از اين قبيل است كه اينها همه فلسفه‏های‏
نزديك به هم دارد .
نظر ائمه ما - كه فقه شيعه ملهم از روايات ائمه است - اين است كه به‏
طور كلی از هر چه كه حكم درآمد خالص را داشته باشد ، درآمد منهای مخارج‏
، چه مخارج تحصيل آن درآمد و چه مخارج شخصی كه آن درآمد را تحصيل كرده‏
است ، از هر چه كه درآمد بلاعوض تلقی شود بايد خمس داد . يكی از مواردی‏
كه به حسب فقه شيعه بايد خمس داد غنائم جنگی است . مسلمانان با دشمنی‏
می‏جنگند ، دشمنی كه

خون مسلمان را حلال می‏دادند و مسلمان نيز خون او را حلال می‏داند . قهرا
وقتی كه دو طرف به عقيده خودشان خونشان بر يكديگر حلال بشود ، مالشان به‏
طريق اولی حلال است . آنچه از اموال در دارالحرب به دست مسلمانان‏
می‏افتد برايشان حكم يك درآمد خالص را دارد و از چيزهايی است كه بايد
يك پنجم آن را به عنوان خمس خارج كنند و چهار پنجم ديگر تقسيم می‏شود
ميان آن سربازان .

موارد اختلاف شيعه و اهل تسنن در باب خمس

از نظر اهل تسنن ، خمس فقط به غنائم جنگی تعلق می‏گيرد و بس . در غير
غنائم جنگی آنها قائل به خمس نيستند . اين است كه مسأله خمس ميان اهل‏
تسنن و اهل تشيع از زمين تا آسمان فرق می‏كند . چون آنها اختصاص می‏دهند
به غنائم دارالحرب ، و غنائم دارالحرب يك امر استثنائی است ، گاهی‏
هست و گاهی نيست ، مخصوص زمان جنگ است . ولی مطابق آنچه شيعه می‏گويد
خمس يك امر جاری و دائم است ، اختصاص به زمان جنگ ندارد ، سراسر
زندگی اقتصادی مردم را در بر می‏گيرد . اين يك وجه تفاوت ميان عقيده اهل‏
تسنن و عقيده اهل تشيع در باب خمس هست ، بعد بحث خواهيم كرد كه اين‏
اختلاف از كجا پيدا شده . مساله دومی كه در باب خمس هست ، اين است كه‏
خمس را چه اختصاص بدهيم به غنائم دارالحرب و چه اعم بگيريم ، آن را
چند قسمت بايد كرد ؟ همان طور كه می‏دانيد خمس را از نظر فقه شيعه بايد
شش قسمت كرد . سه قسمت آن " سهم امام " ناميده می‏شود سه قسمت ديگر
سهم سادات ، كه بعد

عرض می‏كنم چرا می‏گويند سهم امام و سهم سادات . اهل تسنن می‏گويند خمس‏
را بايد پنج قسمت كرد نه شش قسمت . بعدا خواهيم گفت كه اهل تشيع روی‏
چه حساب می‏گويند شش قسمت و اهل تسنن روی چه خيالی گفته‏اند پنج قسمت .
مسأله سومی كه مورد اختلاف است اين است كه حالا چه خمس اختصاص به‏
غنائم دارالحرب داشته باشد و چه اعم باشد ، و چه آن را پنج يا شش قسمت‏
بكنيم ، بالاخره آن را به چه مصرفی بايد رساند ؟ بعد كه ثابت كرديم عقيده‏
اهل تشيع در اين سه مسئله درست است ، بحث چهارمی راجع به فلسفه اين‏
حكم بنا به عقيده اهل تشيع داريم .

خمس به چه تعلق می‏گيرد ؟

اما قسمت اول كه خمس به چه تعلق می‏گيرد ؟ عرض كرديم كه اهل تسنن‏
می‏گويند كه خمس فقط به غنائم دارالحرب تعلق می‏گيرد ، و اهل تشيع‏
می‏گويند به مطلق درآمدهای خالص كه در مقابل آن ، انسان هيچ عوضی خرج‏
نكرده است . منشأ اختلاف ، كلمه " « غنمتم »" است كه معنی غنمتم‏
چيست ؟ اگر نخواهيم با آنها مباحثه كنيم ، می‏گوئيم ائمه ما گفته‏اند
مقصود از " غنمتم " مطلق درآمدهای خالص اضافی است ، ولی اگر اهل تسنن‏
بخواهند با ما مباحثه كنند و بگويند به چه دليل حرف ائمه شما درست است‏
، بايد برويم سراغ كلمه " غنمتم " و ببينيم لغت عربی درباره اين كلمه‏
چه می‏گويد ؟ اگر لغت عربی گفت كلمه " غنمتم " كه از ماده " غنم يغنم‏
، غانم ، مغنوم " می‏باشد يعنی غنيمتی كه در دارالحرب نصيب شما می‏شود و

اختصاص دارد به غنائم دارالحرب ، می‏گوئيم حرف آنها درست است ، و اما
اگر سرا »لغت رفتيم و گفتند كلمه " غنم ، يغنم " و هر چه از اين ماده‏
است ، يك كلمه اعم است و اختصاص به غنائم دارالحرب ندارد ، می‏گوئيم‏
حرف شيعه درست است .
اول می‏رويم سراغ قرآن ببينيم در خود قرآن اين كلمه چگونه به كار رفته‏
است ؟ ماده " غنم " در قرآن سه جابه كار رفته است ( غير از آنجا كه‏
لفظ " غنم " به معنی گوسفند است ) . يكی قبل از اين آيه بود : « فكلوا
مما غنمتم ». آن هم مثل اين آيه است . هر چه اينجا بگوئيم ، آنجا هم‏
مانند آن است . همچنين در قرآن آمده است : « فعند الله مغانم كثيره
در نزد خدا مغنمهای بسياری است . می‏خواهد به مردم بفهماند كه فوائد
بسياری كه شما می‏خواهيد از دنيا ببريد و چشم به آن دوخته‏ايد نزد خدا است‏
. معلوم است كه مقصود اين نيست كه غنائم دارالحرب نزد خدا است ، بلكه‏
مقصود تفضلات زياد است ، چون آنچه خدا به بشر می‏دهد اضافی است يعنی‏
انسان چيزی از خدا طلبكار نيست ، هر چه كه خدا به بنده می‏دهد تفضل است‏
. پس ما می‏بينيم كلمه " مغانم " در قرآن در جايی استعمال شده است كه‏
اختصاص به غنائم دارالحرب ندارد . معلوم می‏شود كه اگر معنای اين كلمه‏
اختصاصا غنائم دارالحرب بود ، درست نبود كه قرآن بگويد : « فعند الله‏
مغانم كثيره »بلكه بايد كلمه ديگری به جای آن به كار می‏برد .
دوم ، حديث نبوی ، كه اهل تسنن هم روايت كرده‏اند ، و مخصوصا در نهايه‏
ابن اثير نيز هست . مضمونش اين است : « من له الغنم عليه الغرم » .
اين حديث در فقه مورد استعمال دارد ودر آنجا سنيها هم

قبول دارند كه معنايش اين است كه هر كسی كه سود ، مال او است ضرر هم‏
به او تعلق می‏گيرد . اين حديث به صورت ضرب المثل هم درآمده : « من له‏
الغنم عليه الغرم » . هر كس كه در موردی سود آن را می‏برد ضررش را هم‏
بايد متحمل بشود . بديهی است كه در اين حديث معنی " غنم " غنيمت‏
دارالحرب نيست بلكه سود است . پس معلوم شد كلمه " غنم " در مطلق‏
سود به كار برده می‏شود . اين هم شاهدی از احاديث نبوی .
اما لغت . در ميان لغويين ، ما يك لغوی را انتخاب می‏كنيم كه عرب‏
است ولی نه شيعه است و نه سنی و از اين نظر بی طرف است ، و او صاحب‏
" المنجد " كتاب لغت می‏باشد كه يك مسيحی لبنانی است . ( حدود ثلث‏
مردم لبنان مسيحی هستند ) . وقتی ما رجوع می‏كنيم به كتاب " المنجد "
ماده " غنم يغنم " می‏بينيم می‏گويد ( 1 ) . " من غنم مالا " يعنی كسی‏
كه مالی بلابدل و مفت گيرش آمده . بعد می‏گويد غنائم دارالحرب يكی از
مصداقهای غنم و غنيمت است نه اينكه منحصر به آن باشد . پس ما می‏بينيم‏
كه اين عرب مسيحی هم اين لغت را همان طور ترجمه می‏كند كه علمای شيعه‏
اين آيه را تفسير كرده‏اند . و البته علمای شيعه هم از خودشان نگفته‏اند ،
از زبان ائمه‏شان گفته‏اند . پس ما می‏بينيم آنچه كه ائمه گفته‏اند با زبان‏
و لغت عربی وفق می‏دهد نه اينكه گفته باشند تعبدا اين نظر را بپذيريد .
يك مثال : معمولا هنگام بازگشت مسافر ، وقتی می‏خواهند به
پاورقی :
1 - عين عبارت نيست .

او دعا كنند ، می‏گويند خيرمقدم ، يعنی خوش آمدی . ولی وقتی می‏خواهد برود
، ما می‏گوئيم به سلامت ، عرب می‏گويد سالما و غانما . " سالما " همان‏
معنی به سلامت را می‏دهد ، و " غانما " يعنی با غنيمت برگردی . آيا [
غانما را ] فقط به سربازی كه به ميدان جنگ می‏رود می‏گويند ؟ نه ، به هر
مسافری می‏گويند . يعنی سفرت با فايده باشد . " سالما " يعنی به سلامت‏
برگردی ، " غانما " يعنی با سود و منفعت برگردی . " غانم " اختصاص‏
ندارد به غنيمت دارالحرب ، هر سود و منفعتی را می‏گويند غنيمت .
بنابراين ما كه شيعه هستيم ، از آن نظر كه ائمه ما گفته‏اند ، در ميان‏
خودمان بحثی نداريم ولی اگر اهل تسنن از ما بپرسند از چه جهت خمس شامل‏
هر درآمد خالصی می‏شود و حالا هم عده‏ای سنی ماب پيدا شده‏اند كه اين حرف‏
را می‏زنند جواب می‏دهيم آنچه ائمه ما گفته‏اند منطبق است با آنچه قرآن‏
می‏گويد . قرآن نگفته است : و اعلموا انما غنمتم فی دارالحرب من شی‏ء
قرآن گفته : « و اعلموا انما غنمتم ». آنها می‏گويند آيات قبلش مربوط
به جنگ است . می‏گوئيم ما كه نمی‏گوئيم اين آيه ، غنيمت دارالحرب را
شامل نمی‏شود تا شما بگوئيد [ به آيات قبل ] ارتباط ندارد . ما می‏گوئيم‏
غنائم دارالحرب يكی از اقسام غنيمت است و قرآن در اينجا خواسته است‏
يك قاعده كلی را بيان كند كه شامل غنيمت دارالحرب هم بشود نه اينكه‏
خواسته باشد فقط حكم غنيمت دارالحرب را بگويد . به علاوه آيا ممكن است‏
كه اسلام درباره ماليات عمومی يك كلمه حرف نزده باشد ؟ ! زكات ماليات‏
عمومی نيست ، آن يك امر اختصاصی است و به يك اموال

خاصی تعلق می‏گيرد . و آيا اسلام كه مدعی است در جميع شؤون زندگی مردم حكم‏
دارد می‏تواند حكم ماليات عمومی نداشته باشد ؟ ! پس در اينجا به حكم‏
لغت ، حق با اهل تشيع است .

خمس به چند قسمت تقسيم می‏شود ؟

حال می‏آييم سراغ مسأله دوم . ما يك پنجم را كه گرفتيم حالا از هر چه‏
گرفتيم در اينكه اين يك پنجم بايد به سهامی تقسيم شود ، بين شيعه و سنی‏
اختلافی نيست . ولی شيعه می‏گويد شش قسمت می‏شود و سنی می‏گويد پنج قسمت‏
. می‏رويم سراغ آيه قرآن . ببينيم قرآن گفته شش سهم يا پنج سهم ؟ می‏بينيم‏
قرآن گفته : « فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی و اليتامی و المساكين‏
و ابن السبيل »خود قرآن تصريح می‏كند كه شش دسته‏اند . پس چرا اهل تسنن‏
می‏گويند پنج سهم بشود ؟ آنها می‏گويند خمس كه يك پنجم اصل درآمد است‏
پنج قسمت می‏شود كه قهرا هر يك از سهام پنجگانه يك بيست و پنجم می‏شود
ولی اهل تشيع می‏گويند خمس شش قسمت می‏شود كه قهرا هر سهم يك سی‏ام‏
خواهد شد . چطور اهل تسنن با وجود يك دليل واضح و روشن ، بر خلاف صريح‏
آيه قرآن گفته‏اند خمس بايد پنج قسمت بشود ؟ آنها دليلی می‏آورند كه ما
بايد بررسی كنيم ببينيم درست است يا نه ؟ از آن شش تا ، يكی خدا بود .
می‏گويند معنی ندارد كه خدا سهمی ببرد و يك سهم را بدهيم به خدا . مگر
خدا می‏خواهد مال مصرف كند ؟ ! به پيغمبر بدهيم درست است زيرا بشر است‏
و احتياج دارد . سايرين نيز همين طور . می‏گوئيم پس چرا [ خدا را ] ذكر
كرده ؟ می‏گويد خدا تشريفا ذكر شده . خدا

نام خودش را در اينجا همراه ديگران كرده برای احترام آنها ، و الا خدا كه‏
سهم نمی‏برد . ذكر نام خدا تشريفی است و پنج تای ديگر حقيقی . شيعه جواب‏
می‏دهد : غنائم دارالحرب گاهی آنقدر زياد است مثل غنائم ايران برای‏
اعراب و آنقدر اشياء نفيس و سيم و زر دارد كه يك فرد نمی‏داند چگونه‏
خرجشان بكند ، سر به ميليونها و ميلياردها می‏زند ، مثل غنائم جنگهای صدر
اسلام . در اين صورت آيا درست است كه يك بيست و پنجم از همه آنها به‏
شخص پيغمبر تعلق بگيرد و به هر يك از ذی القربی و يتيمها و مسكينها و
ابن السبيل‏ها نيز يك بيست و پنجم ؟ پس پيغمبر اينهمه را برای شخص‏
خودش اختصاص داد ؟ ! همان طور كه ممكن نيست بگوئيم خدا يك مصرف است‏
، همچنين ممكن نيست بگوئيم پيغمبر يك مصرف است به اين معنی كه تمام‏
اين سهم مال شخص پيغمبر باشد و برای او خرج شود . پيغمبر كه از همه مردم‏
فقيرانه‏تر زندگی می‏كرد . حتی در مورد ذی القربی هم اينطور است . سهمی به‏
نام خدا ، سهمی به نام پيغمبر و سهمی به نام ذی القربی ، در واقع به يك‏
معنی همه‏اش تشريفاتی است . تمام اينها در زمان پيغمبر در اختيار پيغمبر
، در زمان امام در اختيار امام ، و در نبودن امام در اختيار نايب امام (
ع ) قرار می‏گيرد نه برای اينكه صرف شخص خودش بكند به عنوان اينكه‏
پيغمبر ، يا امام و يا جانشين آنها و ولی امر مسلمين است ، بلكه به اين‏
عنوان می‏گيرد كه صرف مصالح عاليه مسلمين بكند . ما می‏گوئيم اگر پيغمبر
برای خودش مصرف كند اشكال دارد . او اين قدر احتياج ندارد . يك سهم به‏
نام خدا ، يك سهم به نام پيغمبر ، و يك سهم به نام ذی القربی . اما خرج‏
چه بشود ؟ خرج مصالح

عاليه و كليه مسلمين ، و در اختيار ولی امر مسلمين هم هست . همان شش‏
سهم درست است نه پنج سهم . پس در اين اختلاف دوم هم كه آيا خمس را
بايد شش قسمت كرد يا پنج قسمت ، آنطور كه بيان كرديم ، حق با اهل تشيع‏
است . باقی می‏ماند قسمت سوم . اينجا دارد : يتيمها ، مسكينها ، ابن‏
السبيل‏ها ، كه خلاصه می‏شود افراد فقير . آيا مقصود عموم فقرای مسلمين‏
هستند يا فقرای سادات : يتيمهای سادات ، مسكينهای سادات و ابن‏
السبيل‏های سادات ؟ شيعه می‏گويد اختصاص دارد به سادات [ كه در جلسه‏
آينده در اين باره بحث خواهيم كرد ] .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: