معتزله 1

بحث خود را - به علتی كه بعدا توضيح خواهيم داد - از معتزله آغاز
می‏كنيم .
پيدايش فرقه معتزله در اواخر قرن اول هجری و يا اوايل قرن دوم هجری‏
صورت گرفت . بديهی است كه علم كلام مانند همه علوم ديگر تدريجا توسعه‏
يافت و تكامل پيدا كرد .
ما نخست فهرست وار اصول عقائد معتزله و به عبارت بهتر مشخصات اصلی‏
مكتب معتزله را ذكر می‏كنيم و سپس شخصيتهای معروف آنها را با اشاره به‏
سرگذشت تاريخی اين قوم ياد می‏كنيم و آنگاه سير تحولی عقائد آنها را بيان‏
می‏نمائيم .
مسائل معتزله زياد است ، منحصر به امور دينی محض كه از نظر معتزله‏
بايد به آنها معتقد و مؤمن بود نيست ، شامل يك سلسله مسائل طبيعی ،
اجتماعی ، انسانی ، فلسفی نيز كه مستقيما در حوزه

مسائل ايمانی نيست می‏گردد ، ولی البته همه آن مسائل به نحوی با مسائل‏
ايمانی مربوط است و به عقيده معتزله تحقيق در مسائل ايمانی بدون تحقيق‏
در اين مسائل ناميسر است .
خود معتزله پنج مسأله را از اصول اعتزال می‏شمارند :
الف . توحيد ، يعنی عدم تكثر ذات و صفات .
ب . عدل ، يعنی خداوند عادل است و ظالم نيست .
ج . وعد و وعيد ، يعنی خداوند به بندگان وعده پاداش اطاعت و وعيد
كيفر معصيت داده است ، و همانطور كه وعده پاداش مطيعان تخلف بردار
نيست ، وعيد معصيت معصيت كاران نيز تخلف بردار نيست . پس آمرزش‏
تنها هنگامی ميسر است كه بنده توبه كرده باشد . مغفرت بدون توبه هرگز
صورت نمی‏گيرد .
د . منزله بين المنزلتين ، يعنی فاسق ( مرتكب گناه كبيره ، مثلا شارب‏
الخمر ، زنا كار ، دروغگو و امثال اينها ) نه مؤمن است و نه كافر ، فسق‏
حالتی است بين كفر و ايمان .
ه . امر به معروف و نهی از منكر . نظر خاص معتزله درباره امر به‏
معروف و نهی از منكر اين است كه اولا راه شناخت معروف و منكر منحصر به‏
شرع نيست ، عقل نيز قادر است لااقل پاره‏ای از معروفها و منكرها را مستقلا
تشخيص دهد ، و ثانيا مشروط به وجود امام نيست ، وظيفه عموم مسلمين است‏
، خواه امام و پيشوائی باشد و خواه نباشد ، تنها بعضی از مراتب آن است‏
كه اجراء آنها بر عهده امامان و متصديان امور مسلمين است ، از قبيل‏
اقامه حدود شرعيه وحفظ مرزهای كشورهای اسلامی و ساير كارهای حكومتی اسلامی.
متكلمين معتزلی احيانا كتابهای مستقلی درباره اين اصول

پنجگانه نوشته‏اند مانند كتاب معروف " قاضی عبدالجبار معتزلی " معاصر
" صاحب بن عباد " و " سيد مرتضی علم الهدی " به نام " الاصول الخمسه‏
" .
همانطور كه ملاحظه می‏شود ، تنها اصل توحيد و اصل عدل است كه می‏توان جزء
مسائل ايمانی و اعتقادی به شمار آورد ، سه اصل ديگر فقط معرف و مشخص‏
مكتب معتزله است . حتی اصل عدل نيز اگر چه از آن نظر كه از مسلمان قرآن‏
است و ضروری دين است جزء اصول اعتقادی است ، ولی از آن جهت جزء اصول‏
پنجگانه قرارداده شده است كه مشخص مكتب آنها است . و الا اصل علم و يا
اصل قدرت ( اينكه خدا عالم است و قادر است ) نيز از ضروريات اسلام‏
است و جزء مسائل اعتقادی است .
در مذهب شيعه نيز اصل عدل يكی از اصول پنجگانه اعتقادی شمرده شده است‏
. طبعا اين سؤال پيش می‏آيد كه چه خصوصيتی برای اصل عدل است كه جزء اصول‏
اعتقادی شمرده شده است و حال آنكه عدل يكی از صفات خداوند است ،
همانطوری كه خداوند متعال عادل است ، عالم و قدير وحی و مدرك و سميع و
بصير هم هست ، و به همه اينها نيز بايد مؤمن و معتقد بود ، پس چرا تنها
" عدل " اين امتياز را يافته است ؟ .
پاسخ اين است كه " عدل " هيچ امتيازی نسبت به ساير صفات ندارد .
متكلمين شيعه از اين جهت اين اصل را جزء اصول اعتقادی شيعه ذكر كرده‏اند
كه اشاعره كه اكثريت اهل تسنن را تشكيل می‏دهند منكر اين اصل هستند ، ولی‏
منكر علم ، حيات ، اراده و . . . نيستند . لهذا اعتقاد به عدل جزء
مشخصات اعتقادی شيعه

به شمار می‏رود ، همچنانكه جزء مشخصات اعتقادی معتزله نيز هست .
پنج اصل نامبرده خطوط اساسی مكتب كلامی معتزله را تشكيل می‏دهد و الا
همچنانكه گفته شد ، معتقدات خاص معتزله منحصر به اين پنج اصل نيست ،
معتزله در بسياری از مسائل الهيات ، طبيعيات ، اجتماعيات و انسانيات‏
، عقايد خاصه آورده‏اند كه اكنون مجال ذكر آنها نيست .

توحيد

بحث خود را از توحيد آغاز می‏كنيم : توحيد مراتب و اقسام دارد : توحيد
ذاتی ، توحيد صفاتی ، توحيد افعالی ، توحيد در عبادت .
توحيد ذاتی ، يعنی اينكه ذات پروردگار يگانه است ، مثل و مانند ندارد
، ماسوا همه مخلوق او است و دون درجه و مرتبه او در كمال ، بلكه قابل‏
نسبت به او نيست ، آيه كريمه " « ليس كمثله شی‏ء »ة و يا آيه : « و
لم يكن له كفوا احد »مبين توحيد ذاتی است .
توحيد صفاتی ، يعنی صفات خداوند از قبيل علم ، قدرت ، حيات ، اراده‏
، ادراك ، سميعيت ، بصيريت ، حقايقی غير از ذات پروردگار نيستند ،
عين ذات پروردگارند ، به اين معنی كه ذات پروردگار به نحوی است كه همه‏
اين صفات بر او صدق می‏كند و يا ( به قولی ) به نحوی است كه آثار اين‏
صفات بر او مترتب است .
توحيد افعالی ، يعنی نه تنها همه ذاتها ، بلكه همه كارها ( حتی كارهای‏
انسان ) به مشيت و اراده خداوند است و به نحوی خواسته ذات مقدس او
است .

توحيد در عبادت ، يعنی جز ذات پروردگار ، هيچ موجودی شايسته عبادت و
پرستش نيست ، پرستش غير خداوند مساوی است با شرك و خروج از دائره‏
توحيد اسلامی .
توحيد در عبادت از نظری با ساير اقسام توحيد فرق دارد ، زيرا آن سه‏
قسم ديگر مربوط است به خدا و اين قسم مربوط است به بندگان . به عبارت‏
ديگر ، يگانگی ذات و منزه بودنش از مثل و مانند ، و يگانگی او در صفات‏
، و يگانگی او در فاعليت از شؤون و صفات او است ، اما توحيد در عبادت‏
يعنی لزوم يگانه پرستی . پس توحيد در عبادت از شؤون بندگان است نه از
شؤون خداوند . ولی حقيقت اين است كه توحيد در عبادت نيز از شؤون‏
خداوند است زيرا توحيد در عبادت يعنی يگانگی خداوند در شايستگی برای‏
معبوديت ، پس او يگانه معبود به حق است . كلمه لا اله الا الله همه‏
مراتب توحيد را شامل است ، والبته مفهوم ابتدائی آن توحيد در عبادت‏
است .
توحيد ذاتی و توحيد در عبادت جزء اصول اوليه اعتقادی اسلامی است ،
يعنی اگر كسی در اعتقادش به يكی از اين دو اصل خللی باشد جزء مسلمين‏
محسوب نمی‏گردد . احدی از مسلمين با اين دو اصل مخالف نيست .
اخيرا فرقه وهابيه - كه پيرو محمد بن عبدالوهاب‏اند و او تابع ابن‏
تيميه حنبلی شامی است - مدعی شده‏اند كه پاره‏ای از اعتقادات مسلمين مثل‏
اعتقاد به شفاعت ، و پاره‏ای از اعمال مسلمين مانند توسلات و استمدادات‏
از انبياء و اولياء بر ضد اصل توحيد در عبادت است ، ولی ساير مسلمين‏
اينها را منافی با توحيد در عبادت نمی‏دانند . پس اختلاف وهابيه با ساير
مسلمين در اين نيست كه آيا يگانه موجود

شايسته پرستش ، خداوند است يا غير خداوند ، مثلا انبياء و اولياء نيز
شايسته پرستشند . در اين جهت ترديد نيست كه غير خدا شايسته پرستش‏
نيست . اختلاف در اين است كه آيا استشفاعات و توسلات عبادت است يا
نه ؟ پس نزاع فی ما بين ، صغروی است نه كبروی . علمای اسلام با بيانات‏
مبسوط و مستدل نظريه وهابيان را رد كرده‏اند .
توحيد صفاتی همان است كه مورد اختلاف معتزله و اشاعره است . اشاعره ،
منكر توحيد صفاتی می‏باشند و معتزله طرفدار . توحيد افعالی نيز مورد
اختلاف معتزله و اشاعره است ، با اين تفاوت كه در اينجا كار بر عكس‏
است ، يعنی اشاعره طرفدار توحيد افعالی و معتزله منكر آن می‏باشند .
اينكه معتزله خود را اهل التوحيد می‏خوانند و توحيد را يكی از اصول‏
پنجگانه خويش می‏شمارند ، مقصودشان توحيد صفاتی است نه توحيد ذاتی يا
توحيد در عبادت ( زيرا اين دو قسم از توحيد محل خلاف نيست ) و نه توحيد
افعالی ، زيرا اولا معتزله منكر توحيد افعالی می‏باشند و ثانيا عقيده خويش‏
را در مورد توحيد افعالی تحت عنوان " اصل عدل " كه اصل دوم از اصول‏
پنجگانه آنها است بيان می‏كنند .
اشاعره و معتزله در باب توحيد صفاتی و توحيد افعالی سخت در دو قطب‏
مخالف قرار گرفته‏اند . معتزله طرفدار توحيد صفاتی و منكر توحيد افعالی‏
می‏باشند و اشاعره بالعكس ، و هر كدام استدلالهايی در اين زمينه آورده‏اند
. ما در فصل مربوط ، عقيده خاص شيعه را درباره اين دو قسم توحيد بيان‏
خواهيم كرد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: