اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
« و لو تری اذ يتوفی الذين كفروا الملائكه يضربون وجوههم و ادبارهم و
ذوقوا عذاب الحريق 0 ذلك بما قدمت ايديكم و ان الله ليس بظلام للعبيد
كدأب آل فرعون و الذين من قبلهم كفروا بايات الله فاخذهم الله بذنوبهم‏
ان الله قوی شديد العقاب ذلك بان الله لم يك مغيرا نعمه انعمها علی‏
قوم حتی يغيروا ما بانفسهم و ان الله سميع عليهم كدأب آل فرعون و الذين‏
من قبلهم كذبوا بايات ربهم فاهلكناهم بذنوبهم و اغرقنا آل فرعون و كل‏
كانوا ظالمين ».
آيه اولی كه تلاوت شد ، حالت بسيار ناهنجار و دردناكی را

كه كافران در حين قبض روح دارند بيان می‏كند . مكرر گفته‏ايم كه روح كفر
عبارت است از عناد ورزيدن در مقابل حقيقت . روايتی هست در كافی از
امام باقر عليه السلام كه مضمون آن اين است : « كل ما يجر الی الايمان و
التسليم فهو الاسلام و كل ما يجر الی الجحود فهو الكفر » ( 1 ) يعنی هر
چيزی كه بازگشتش به اين باشد كه وقتی انسان در مقابل حقيقتی قرار می‏گيرد
و تشخيص می‏دهد كه اين حقيقت است ، تسليم باشد ، اين بر می‏گردد به‏
ايمان ، و هر چيزی كه بازگشتش به اين باشد كه وقتی انسان در مقابل يك‏
حقيقتی كه تشخيص می‏دهد حقيقت است قرار می‏گيرد عناد و مخالفت بورزد و
انكار بكند ، روح كفر است .
كافرانی كه در مقابل پيغمبر اكرم ( ص ) قرار گرفته بودند ، خداوند
آنها را اينچنين مستحق عذاب دنيا و آخرت می‏داند . اين بدان جهت است‏
كه اينها با تشخيص اين كه رسول اكرم ( ص ) كيست و سخنش چيست عناد
می‏ورزيدند . از اين جهت است كه اين مخالفت اينها كفر به معنی واقعی‏
است . حالا قرآن كريم وضع قبض روح اينها را بيان می‏كند كه با چه شدتی‏
است و آغاز معذب شدن اينهاست . می‏فرمايد : و اگر مشاهده كنی آنگاه كه‏
فرشتگان الهی ، اينها را قبض می‏كنند و تحويل می‏گيرند چگونه از پيش رو و
پشت سر می‏زنند و به اينها می‏گويند اكنون اين عذاب سوزان را بچشيد .

پاورقی :

1 - [ در كافی ، ج 2 ، ص 387 اين حديث به اين صورت آمده : كل شی‏ء
يجره الاقرار و التسليم فهو الايمان ، و كل شی‏ء يجره الانكار و الجحود فهو
الكفر » . ترجمه : هر چه را اقرار و تسليم بياورد ايمان است و هر چه را
انكار و جحود بياورد كفر است ] .

چرا به " مردن " می‏گوييم " وفات " ؟

راجع به اين آيه چند مطلب هست كه بايد درباره آنها صحبت بكنم . يكی‏
اينكه قرآن " مردن " را " توفی " تعبير می‏كند كه ما هم الان در اصطلاح‏
خودمان می‏گوييم فلانی وفات كرد . چرا ما به " مردن " می‏گوييم " وفات‏
" ؟ كلمه " فوت " كه ما به كار می‏بريم [ از اين ماده نيست و ] غير
از لغت " وفات " است . بعضی‏ها خيال می‏كنند كلمه " فوت كرد " با
" وفات كرد " يكی است . نه ، فوت يك معنی دارد و وفات معنی ديگر ،
و اين معنی كه عرض می‏كنم در لغت فوت نيست ، در لغت وفات است ، و
قرآن راجع به مردن ، كلمه " توفی " را به كار می‏برد كه از ماده "
وفات " است نه از ماده " فوت " . " فوت " معنايش از دست رفتن‏
است . می‏گوييم : " نماز من فوت شد " يعنی از دستم رفت . يا می‏گوييم‏
: " فلان عمل از من فوت شد " ، " فلان شخص از مكه آمد و من می‏خواستم‏
به ديدن او بروم ولی در اثر گرفتاری اين ديدن از من فوت شد " . " از
من فوت شد " يعنی از دستم رفت . ما اگر به " مردن " كلمه فوت را
اطلاق می‏كنيم كه قرآن اطلاق نمی‏كند به اعتبار اين است كه مرده را از دست‏
رفته تلقی می‏كنيم . نسبت به ما همين طور است ، يعنی كسی كه می‏ميرد ، از
دست ما می‏رود . وقتی می‏گوييم " فلانی فوت شد " يعنی از دست ما رفت .
ولی قرآن مكرر كلمه " توفی " را به كار می‏برد . " توفی " با " وفات‏
" از يك ريشه است . " توفی " درست نقطه مقابل " فوت " را
می‏رساند ، يعنی چيزی را قبض كردن و تمام تحويل گرفتن . مثلا اگر شما از
كسی طلبكار باشيد و طلبتان را از او

بگيريد ، می‏گويند استيفا كرد . " استيفا " هم از اين لغت است . اگر
تمام طلبتان را بگيريد نه اينكه نيمی از آن را بگيريد و نيمی را نگيريد ،
می‏گويند توفی كرد يعنی استيفا كرد . پس " توفی " و " استيفا " به‏
معنی از دست رفتن نيست ، برعكس ، چيزی را به تمام و كمال تحويل گرفتن‏
است . قرآن هميشه " مردن " را " كامل تحويل گرفتن " تعبير می‏كند .
لهذا می‏فرمايد : « الله يتوفی الانفس حين موتها »خدا نفوس را در وقت‏
مردن به تمام و كمال تحويل می‏گيرد . آيه‏ای هست در سوره سجده :
²و قالواء اذا ظللنا فی الارض »آيا آن وقتی كه ما گم شديم در زمين ( فقط
همان بدنش را می‏بيند ) پراكنده شديم ، هر ذره‏مان به جايی رفت كه پيدا
شدنی نبود « اننا لفی خلق جديد »بار ديگر خلق می‏شويم ، زنده می‏شويم ،
محشور می‏شويم ؟ قرآن می‏گويد : بل هم بلقاء ربهم كافرون بلی اينها لقاء
پروردگار را كه قيامت است منكرند . به اينان جواب بده : « قل يتوفيكم‏
ملك الموت الذی وكل بكم ثم الی ربكم ترجعون »( 1 ) بگو اشتباه كردی كه‏
آن پراكنده شده را خودت دانستی . تو آن نيستی . آنچه كه تو ، تو هستی به‏
آن ، چيزی است كه فرشته ما او را تحويل گرفته و با خودش برده است . از
اين آيه و آياتی نظير آن ، كاملا فهميده می‏شود كه در قرآن ، مردن ، وفات‏
است نه فوت ، از وفات هم كمی بالاتر ، " توفی " است . يعنی " مردن‏
" از دست رفتن نيست ، نسبت به ما از دست رفتن است اما از نظر شخص‏
متوفی تحويل داده شدن است ، تحويل گرفته شدن است از يك عالم ديگر .
فرشتگان الهی می‏آيند او را تحويل می‏گيرند و می‏برند .
پاورقی :
1 - آيات 10 و 11 سوره سجده .

مسئله روح

اينكه اشخاصی می‏گويند در كجای قرآن مسئله روح مطرح است ، در خيلی‏
جاهای قرآن مطرح است . از جمله همين جاست كه مردن را توفی تلقی می‏كند ،
می‏گويد ما تحويل گرفتيم و به تمام و كمال هم تحويل گرفتيم ، نه اينكه‏
بگويد شخصيت انسان عبارت است از روح و بدن ، نيمی از آن را تحويل‏
می‏گيريم ، نيم ديگرش را رها می‏كنيم تا تكه تكه شود . اصلا آن تكه تكه شده‏
را جزء شخصيت انسان حساب نمی‏كند .
تعبير " توفی " مكرر در قرآن آمده است . در يك جا می‏فرمايد :
« الله يتوفی الانفس حين موتها ». در جای ديگر می‏فرمايد : « قل يتوفيكم‏
ملك الموت الذی وكل بكم » در يك جا می‏فرمايد : « ان الذين توفيهم‏
الملائكه ظالمی انفسهم »در اينجا هم كه می‏فرمايد : « و لو تری اذ يتوفی‏
الذين كفروا الملائكه ». . .
بنابر اين در قرآن مسئله روح مطرح است و مردن از نظر قرآن فوت نيست‏
، از باب اينكه شخصيت انسان تنها بدن و تشكيلات و تركيبات بدنی نيست‏
، و الا از نظر بدنی در اينكه مردن ، فوت و متلاشی شدن و از دست رفتن‏
است شكی نيست ، ولی قرآن می‏گويد مردن مساوی است با تحويل گرفتن به‏
تمام و كمال شخصيت انسان بدون اينكه ذره‏ای از آن مانده باشد .
شخصی آمد خدمت اميرالمؤمنين علی عليه‏السلام و عرض كرد : يا
اميرالمؤمنين ! من در بعضی از آيات قرآن يك تناقضی می‏بينم و از

اين جهت مضطرب و ناراحت شده‏ام . می‏بينم يك مطلب را قرآن در جاهای‏
مختلف به صور مختلفی بيان كرده است كه با هم نمی‏خواند . فرمود : چه‏
مطلبی ؟ بگو تا جواب بدهم . ( ظاهرا در ابتدا حضرت خيلی از او تقدير
كردند كه سؤال طرح می‏كند ) عرض كرد : مسئله مردن و قبض روح . من در يك‏
آيه می‏بينم قرآن می‏فرمايد : « الله يتوفی الانفس حين موتها »يعنی خدا
نفوس و ارواح را قبض می‏كند و تحويل می‏گيرد . در اينجا قبض روح را به‏
خدا نسبت داده است و می‏گويد قابض الارواح خود خداوند است . در آيه‏
ديگر می‏فرمايد : « قل يتوفيكم ملك الموت الذی وكل بكم »بگو قبض روح‏
شما را ملك الموت [ انجام می‏دهد ] ، فرشته‏ای كه موكل برای قبض روح و
ميراندن افراد است قبض روح می‏كند . همچنين آيات ديگری است كه با هر
دوی اينها منافات دارد ، مثل اينكه می‏فرمايد : « ان الذين توفيهم‏
الملائكه »، يا همين آيه مورد بحث كه می‏فرمايد : « و لو تری اذ يتوفی‏
الذين كفروا الملائكه ». . . در اين آيات می‏گويد فرشتگانی می‏آيند و
روحها را قبض می‏كنند . صحبت از فرشتگان است نه يك فرشته . پس در يك‏
جا می‏گويد خود خدا قبض روح می‏كند ، در جای ديگر می‏گويد ملك الموت ( 1
) و در يك جا می‏گويد عده‏ای از ملائكه چنين كاری می‏كنند . كداميك از
اينها قبض روح می‏كنند : خدا يا ملك الموت يا عده‏ای از ملائكه ؟
پاورقی :
1 - اسم عزرائيل در قرآن نيامده ، ولی در ماثر اسلامی هست كه فرشته‏
مقربی وجود دارد كه او را ملك الموت می‏گويند .

فرمود تو اشتباه كرده‏ای . اين سه تا با همديگر منافات ندارد . آنچه كه‏
ملك الموت می‏كند ، به امر و اراده خداست ، از پيش خود كاری نمی‏كند .
او مجری اراده پروردگار است بلكه مجرای اراده پروردگار است . فرشتگان‏
نيز مجری اوامر و جنود ملك الموت هستند ، و ملك الموت امر پروردگار
را به وسيله آنها انجام می‏دهد . در مقام تشبيه كه تشبيه ناقص و ضعيفی‏
است مثل اين است كه يك كسی كه در رأس يك مملكت قرار گرفته است‏
فرمانی را خطاب به يك استاندار صادر می‏كند و استاندار به وسيله‏
فرماندارها آن امر را اجرا می‏كند . اين عمل را ، هم می‏شود به فرماندارها
نسبت داد ، هم به استاندار و هم به آن شخص اولی كه فرمان را صادر كرده‏
است . البته همان طور كه عرض كردم اين تشبيه ، تشبيه رسايی نمی‏تواند
باشد . يعنی هيچ چيزی را نمی‏شود به خدا تشبيه كرد . ولی مطلب اين است‏
كه كار جهان نظام دارد ، نظام علت و معلول . هر چيزی در جا و پست خود
كار خودش را انجام می‏دهد و همه مجری امر و اراده پروردگار هستند .
بنابراين اين آيه از آن آياتی است كه قبض روح را نه به خدا نسبت‏
داده است نه به ملك الموت ، بلكه به گروهی از فرشتگان كه به امر ملك‏
الموت ، امر الهی را اجرا می‏كنند نسبت داده است .

عالم برزخ

مطلب سوم اينست كه از آيات قرآن كاملا اين مطلب استفاده می‏شود كه‏
غير از دنيای قيامت كه در آن به حساب كلی افراد رسيدگی می‏شود ، دنيای‏
ديگری در بين اين دنيا و دنيای قيامت وجود

دارد كه آن را اصطلاحا می‏گويند عالم برزخ . برزخ يعنی حائل و واسطه . عالم‏
برزخ يعنی عالمی كه در بين عالم دنيا و عالم آخرت قرار گرفته . و لهذا
در عالم برزخ هم با اينكه هنوز حساب كلی افراد رسيدگی نشده است و در
قيامت بايد رسيدگی بشود ، افراد مختلفند ، بعضی متنعمند و بعضی معذب .
اين است كه فرموده‏اند : « القبر اما روضه من رياض الجنه ، او حفره من‏
حفر النيران » عالم قبر برای انسان يا به منزله باغی است از باغهای‏
بهشت و يا به منزله گودالی است از گودالهای جهنم . اهل سعادت ، از
همان آن توفی و مردن ، سعادتشان شروع می‏شود ، و اهل عذاب ، از همان آن‏
مردن ، عذاب برزخيشان آغاز می‏گردد . اين آيه بر همين مطلب دلالت می‏كند
. قرآن نمی‏گويد كه قبل از قيامت ، مردم ، چه سعيد و چه شقی همين طور
منتظر نگهداشته می‏شوند برای محاكمه نهايی و تا آن وقت همه در يك حالت‏
انتظار بسر می‏برند . و لهذا می‏فرمايد اگر ببينی آن زمان را كه فرشتگان‏
می‏آيند اخذ می‏كنند ، توفی می‏كنند ، تحويل می‏گيرند به تمام و كمال كافران‏
را و فقط بدنشان می‏ماند كه بعد می‏پوسد ، و اينها را معذب می‏دارند (
عذاب عالم برزخ ) . اين بدن ديگر در كار نيست ولی معذلك عذابش هست .
« يضربون وجوههم و ادبارهم »از پيش رو و پشت سر ، اينها را می‏زنند و
به آنها می‏گويند عذاب سوزان را بچشيد . « ذلك بما قدمت ايديكم ، و ان‏
الله ليس بظلام للعبيد ». اين آيه دو فراز دارد : يكی « ذلك بما قدمت‏
ايديكم »و ديگر : « و ان الله ليس بظلام للعبيد ». اين دو فراز مكمل‏
يكديگرند . وقتی كه صحبت عذابهای دردناك می‏شود ، فورا به ذهن انسان‏
می‏آيد كه چرا خدا چنين عذاب می‏كند ؟ آيا اين

العياذ بالله ظلم نيست از طرف خداوند ؟ قرآن هميشه اينطور جواب می‏دهد
: « ذلك بما قدمت ايديكم »اينها همه به موجب آن چيزهايی است كه‏
دستهای خودتان آنها را پيش فرستاده است ، يعنی تمام اين عذابها و
متقابلا نعيمها ، عذابها و نعيمهايی است كه به دست خودتان آنها را پيش‏
فرستاده‏ايد . خدا هرگز به بندگان خودش ظلم نمی‏كند . آيات قرآن كه اين‏
مطلب را می‏رساند زياد است . در قرآن ، هميشه عموم مشيت الهی به چشم‏
می‏خورد يعنی قرآن در مسئله مشيت الهی چنين نيست كه مثلا ثنوی باشد و
بگويد بعضی امور تحت مشيت الهی است ولی بعضی ديگر تحت مشيت الهی‏
نيست ، بلكه می‏گويد همه چيز تحت مشيت الهی است ولی انتساب هر چيزی‏
به اراده خداوند از مجرای سبب و علت خودش است . كارهای بشر هم‏
انتسابش به خداوند از طريق خود بشر و اختيار و اراده اوست .

آيا اسلام يك دين جبری است ؟

بعضی افراد كه فقط آياتی را می‏بينند كه می‏گويد همه چيز به اراده خداست‏
، خيال می‏كنند كه قرآن چون فرموده همه چيز به اراده خداست پس قائل به‏
اسباب و مسببات و از آن جمله قائل به اختيار و اراده بشر نيست .
مخصوصا اروپائيها اغلب وقت درباره اسلام اظهار نظر می‏كنند اسلام را
العياذ بالله يك دين جبری معرفی می‏كنند يعنی دينی كه برای بشر هيچگونه‏
اختيار و اراده‏ای قائل نيست . ولی واضح است كه اين ، يك تهمت به قرآن‏
است . من در كتاب كوچك " انسان و سرنوشت " اين مسئله را تا
اندازه‏ای بحث كرده‏ام . قرآن به شكلی عموم

مشيت الهی و عموم قضا و قدر را قائل است كه هيچگونه منافاتی بين آن و
اختيار و اراده بشر نيست . از جمله آياتی كه مسئله اختيار و اراده بشر
را به طور جدی مطرح فرموده است همين آيه و چند آيه بعدی است . می‏گويد :
« ذلك بما قدمت ايديكم »نمی‏گويد اين به موجب اعمال شماست ، كه‏
بگوييم ما اختيار داشتيم يا نداشتيم . می‏گويد : « بما قدمت ايديكم » به‏
موجب كارهايی كه به دست خودتان يعنی به اراده و اختيار خودتان بدون هيچ‏
اجباری انجام داديد . خدا شما را مختار و آزاد آفريد « فمن شاء فليؤمن و
من شاء فليكفر »( 1 ) هر كه می‏خواهد يعنی به اختيار خودش ايمان آورد و
هر كه می‏خواهد كفر بورزد . « انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا
( 2 ) ما راه را به بشر نموديم ، اين ديگر به خود او بستگی دارد كه شاكر
باشد يا كافر .
اينجا همين مطلب را ذكر می‏كند : « ذلك بما قدمت ايديكم و ان الله‏
ليس بظلام للعبيد ». اينها به دست و اختيار خودتان به وجود آمده است‏
نه به دست خدا كه در نتيجه ظلم باشد كه كسی كار را مرتكب شده باشد ، و
عذاب را ديگری متحمل بشود ، خدا كار را انجام دهد ولی عذاب را بر بنده‏
بكند . نه ، آنوقت می‏شود ظلم . « و ان الله ليس بظلام للعبيد »و اينكه‏
بايد بدانيد خدا هرگز به بندگان خود ظلم نمی‏كند . اينجا دو تا نكته است‏
كه بايد عرض بكنم . يكی اينكه كلمه " عبيد " آورده كه علامت استرحام‏
است . يعنی خدا چگونه به بنده
پاورقی :
1 - سوره كهف ، آيه . 29
2 - سوره انسان ، آيه . 3

خودش ظلم می‏كند ؟ ! يعنی بنده از آن جهت كه بنده است مستحق استرحام‏
است . بنده در مقابل حق چيزی نيست كه خدا بخواهد به او ظلم كند و حقش‏
را العياذ بالله پايمال نمايد . بنده چه ارزش و شخصيتی در مقابل خدا
دارد كه خدا به او ظلم كند ؟ ! اينكه كسی به ديگری ظلم می‏كند علامت اين‏
است كه برای او شخصيت قائل است . انسان با كسی كينه می‏ورزد كه برای او
شخصيت قائل باشد . انسان اگر برای كسی و چيزی شخصيت قائل نباشد هيچگاه‏
احساساتش عليه او تحريك نمی‏شود و نسبت به وی كينه نمی‏ورزد . آيا شما
اگر پايتان به يك سنگ بخورد و مجروح بشود ممكن است كينه آن سنگ در
دلتان راه پيدا كند و در صدد انتقام از آن برآييد ؟ ابدا . يك حيوان اگر
به شما لگد بزند ، آيا ممكن است شما كينه او را به دل بگيريد و منتظر
فرصت باشيد كه از او انتقام بگيريد ؟ ! نه . چون برايش شخصيتی قائل‏
نيستيد . البته به همان اندازه كه او جان دارد اندكی شخصيت دارد و ممكن‏
است يك شلاق به او بزنيد . اما اگر يك انسان همان لگدی را كه مثلا اسب‏
به شما زده بزند ، يك كينه‏ای از او در دل شما پيدا می‏شود كه خدا می‏داند
. منتظريد هر طور هست انتقام خودتان را بگيريد ، چون او انسان است و
برايش شخصيت قائل هستيد . خدا به بندگان خودش ظلم بكند ؟ ! اصلا بنده‏
كی هست در مقابل خدا ؟ ! نسبت بنده با خدا از نظر ناچيزی و ناقابل بودن‏
برای انتقام گرفتن ( جزای عمل غير از انتقام است ) و العياذ بالله برای‏
ظلم و تجاوز ، از نسبت يك سنگ با انسان خيلی كوچكتر است . آيا خدا
عبيد خودش را ظلم كند ؟ !

نكته ديگر اين است كه مسئله‏ای در كتب ادبی مطرح است كه می‏گويند چرا
خدا می‏گويد : « ان الله ليس بظلام للعبيد ». ( ظلام ) صيغه مبالغه است ،
و اين جمله يعنی خدا بسيار ظلم كننده نيست . پس آيا معنايش اين است‏
كه كم ظلم كننده هست ؟ ! معمولا جواب می‏دهند كه در اينجا مقصود از ظلام ،
ظالم است . « ليس بظلام للعبيد »يعنی ظالم نيست . " فعال " به معنی‏
" فاعل " هم استعمال شده است . ولی وجه صحيحش همان است كه علامه‏
طباطبايی دامت بركاته در تفسير " الميزان " می‏فرمايند كه برای خداوند
ظالم بودن فرض نمی‏شود . اگر خدا ظالم باشد ، ظلام است و اگر ظالم نباشد
[ عادل است . به عبارت ديگر ] خدا يا عادل است يا ظلام . يعنی خدا عادل‏
است همانطوری كه هست ، اگر بنا بشود خدا ظالم باشد ، ظلام يعنی بسيار
ظلم كن است . چون اگر العياذ بالله قانون عالم بنايش بر ظلم باشد ،
ديگر شامل يك فرد بالخصوص وی كار بالخصوص نيست ، شامل همه چيز است .
كار خدا شامل همه چيز است ، يا عدالت مطلق است همين طوری كه هست و يا
فرضا اين عدالت نباشد ظلم كامل و مطلق و حد اعلای ظلم است . پس آنچه‏
درباره خدا می‏توان مطرح كرد در ارتباط با نظام كلی عالم كه آيا اين نظام‏
عادلانه است يا ظالمانه ، اين است كه آيا خدا ظلام است يا عادل ؟ كه‏
مقصود از عادل [ بر پا دارنده ] كمال عدالت است .
« كدأب آل فرعون و الذين من قبلهم كفروا بايات الله فاخذهم الله‏
بذنوبهم ان الله قوی شديد العقاب » وضع اينها و عادت و روش اينها از
اين جهت عينا مانند دأب و روش آل فرعون

« المستضعفين ، و يضع المستكبرين ، و يهلك ملوكا و يستخلف آخرين ، و
الحمد لله قاصم الجبارين ، مبير الظالمين ، مدرك الهاربين » ( 1 ) . همه‏
چيز به مشيت خداست ، عزت به هر كس بدهد خدا می‏دهد ، ذلت به هر كس‏
بدهد خدا می‏دهد ، ملك را به هر كس بدهد خدا می‏دهد ، از هر كه بگيرد خدا
می‏گيرد . اما خيال نكنيد كار خدا بر اساس گزاف و گتره است ، مثل آدمی‏
كه بنشيند قرعه كشی بكند كه از اين بگيريم بدهيم به آن ، از آن بگيريم‏
بدهيم به اين ، و هيچ حكمت و قانونی در كار نباشد . همه چيز به دست‏
خداست اما با حساب به دست خداست . كار خدا از روی حساب است . در آن‏
آيه می‏گويد : عزت و ذلت فقط به دست اوست ، و در اين آيه می‏گويد : اما
بدانيد كه ما عزت و ذلت را روی چه حساب و قانونی می‏دهيم . ما نگاه‏
می‏كنيم به اوضاع و احوال روحی و معنوی و اخلاقی و اجتماعی مردم و به هر چه‏
كه در حوزه اختيار و اعمال خود مردم است . تا وقتی كه خوبند ، به آنها
عزت می‏دهيم ، وقتی كه خودشان را تغيير دادند ، ما هم آنچه را كه به آنها
داديم تغيير می‏دهيم . عزت و ذلت به دست ماست ، اما روی اين حساب‏
می‏دهيم . اگر بی حساب باشد كه خدا حكيم نيست . حساب در كار است ،
يعنی تابع يك جريانهای منظم و قطعی است . « ان الله لا يغير ما بقوم حتی‏
يغيروا ما بانفسهم »خدا
پاورقی :
1 - [ ترجمه : سپاس خدائی راست كه خائفان را امان ، و صالحان را
نجات می‏بخشد ، و مستضعفان را بلند مرتبه ، و مستكبران را خوار می‏گرداند
، و پادشاهانی را هلاك ساخته و ديگران را به جای آنان می‏نشاند ، و سپاس‏
خدا را كه شكننده جباران ، و نابود كننده ظالمان ، و دريابنده فراريان (
از درگاه خود ) است ] .

عوض نمی‏كند اوضاع و احوال مردمی را تا آنكه آن مردم يغيروا ( اين "
يغيروا " استقلال مردم را می‏رساند ) خودشان به دست خودشان اوضاع خودشان‏
را تغيير بدهند .
اين آيه اعم است ، هم شامل اين است كه قومی از نعمت و عزت به نقمت‏
و ذلت برسند ، يا برعكس از نقمت و ذلت به نعمت و عزت برسند . يعنی‏
هم شامل آن جايی می‏شود كه مردمی خوب و صالح باشند و نعمتهای الهی شامل‏
حالشان شده باشد ، بعد فاسد بشوند ، خدا نعمتها را بگيرد ، و هم شامل‏
قومی می‏شود كه فاسد باشند ولی بعد بازگشت كنند ، توبه و استغفار كنند ،
به راه راست بيايند ، خدا به آنها عزت بدهد .
آيه مورد بحث شامل يكی از اين دو قسمت است و آن اين است كه مردمی‏
عزت و نعمت داشته باشند ، بعد فاسد بشوند و خداوند عزت و نعمت را از
آنها بگيرد ، به جايش نقمت و ذلت بدهد . آيه اين است : « ذلك بان‏
الله لم يك مغيرا نعمه انعمها علی قوم حتی يغيروا ما بانفسهم »خدا چنين‏
نبوده است كه نعمتی را كه به قومی می‏دهد از آنها به گزاف و گتره بگيرد
مگر آنكه آنها آنچه را كه مربوط به خودشان است تغيير داده باشند . ممكن‏
است شما بگوييد پس آن آيه اول عام است و اين آيه ، خاص است و نيمی‏
از محتوای آن آيه را می‏گويد . چرا اينطور است ؟ جواب اين است كه در
اين آيه نكته‏ای هست كه در آن آيه نيست . قرآن اگر آيات را تكرار می‏كند
، هر جا روی حساب معينی است . در آنجا همين قدر می‏گويد : « ان الله لا
يغير ما بقوم حتی يغيروا ما بانفسهم »خدا عوض نمی‏كند وضع مردمی را

مگر خودشان خودشان را عوض كنند . بلا تشبيه مثل اينكه كسی بيايد در مغازه‏
شما و بگويد فلان سفته را امضاء كن . می‏گوييد من امضاء نمی‏كنم مگر اينكه‏
چنين باشد . بيش از اين نگفته‏ايد كه نمی‏كنم .
اما يك وقت تعبير « لم يك مغيرا »[ به كار رفته است ] . قرآن وقتی‏
كه می‏خواهد سنت خدائی را بگويد كه خدائی ما چنين ايجاب می‏كند و غير از
اين محال است و اين قطعی و ضروری و لا يتخلف است ، با اين تعبيرها
می‏گويد ، مثلا می‏گويد : « ما كان ربك ليهلك القری بظلم و اهلها مصلحون
( 1 ) چنين نبوده و نيست ذات پروردگار تو كه به مردمی به صرف اينكه‏
منكر خدا هستند اما وضع خودشان را از نظر عدالت اصلاح كرده‏اند ظلم كند .
يا : « و ما كنا معذبين حتی نبعث رسولا »( 2 ) كه اصوليين می‏گويند اين‏
آيه " قبح عقاب بلا بيان " را بيان كرده است . ما هرگز چنين نبوده و
نيستيم كه مردمی را كه به آنها اتمام حجت نشده است عذاب كنيم . يعنی‏
خدايی ما ايجاب نمی‏كند و بر ضد خدايی ماست كه مردمی را كه به آنها
اتمام حجت نشده است عذاب كنيم .
در آن آيه همين قدر گفت : « ان الله لا يغير ما بقوم ». ولی اينجا
می‏فرمايد : « ذلك بان الله لم يك مغيرا نعمه انعمها علی قوم »اين بدان‏
موجب است كه خدا هرگز چنين نبوده و نيست ( در اموری كه به خدا نسبت‏
داده می‏شود زمان مطرح نيست ) ، خدا اصلا چنين نيست ، خدايی خدا چنين‏
ايجاب نمی‏كند كه نعمتی را از مردمی سلب كند پيش
پاورقی :
1 - سوره هود ، آيه . 117
2 - سوره اسراء ، آيه . 15

از آنكه آن مردم خودشان ، خودشان را عوض كرده باشند .
در اين آيات تأمل كنيد . ببينيد در دنيا كتابی را می‏توان پيدا كرد
مانند قرآن كه متكی بر حقايق عالم باشد ؟ افسوس كه ما مسلمانها امروز
درست بر ضد آنچه قرآن هست فكر می‏كنيم . خيال می‏كنيم كه كار خدا و كار
عالم كه خدا آن را ساخته است بر اساس همين اوهام و خيالاتی است كه‏
خودمان درست كرده‏ايم . مثلا انتسابها . می‏گوييم بالاخره هر چه هست اسممان‏
مسلمان كه هست . ما كه شيعه هستيم اسممان در رعايای علی بن ابی طالب‏
هست . خيال می‏كنيم كه صحبت اسم و اسم نويسی است كه اگر كسی اسمش‏
مسلمان شد ديگر خدا يك لطف خاصی نسبت به او دارد . در حالی كه قرآن‏
می‏گويد اصلا سنت و قانون ما اين است كه محال است مردمی فاسد باشند و
نعمت و لطف و رحمت الهی به آنها برسد ، و محال است مردمی خودشان ،
خودشان را اصلاح كنند و خداوند فيض خودش را به آنها نرساند ، حالا يا
دنيوی يا اخروی . « كلا نمد هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربك »( 1 ) لااقل بعضی‏
از مردم اين مقدار صالح هستند كه در دنيا خداوند به آنها عزت بدهد گو
اينكه از نظر اخروی معذب خواهند بود . ولی حساب اين است كه قرنهاست‏
ما مسلمين اين مسئله را كه قرآن متكی بر حقايق است نه بر تخيلات و اوهام‏
و انتسابات ظاهری [ فراموش كرده‏ايم ] . مسلمان قرآن يعنی مسلمان واقعی‏
، « اسلم وجهه الله » تسليم خدا بودن ، دارای اخلاق و عمل اسلامی بودن ،
اجتماع او اجتماع
پاورقی :
1 - سوره اسراء ، آيه . 20 [ و ما به هر دو فرقه از دنيا طلبان و آخرت‏
طلبان به لطف خود مدد خواهيم داد ] .

اسلامی بودن ، نه فقط شعارها شعار اسلامی باشد . شعار البته اثر دارد اما
اثر شعار غير از اين است كه انسان واقعا مسلمان باشد . شيعه بودن يك‏
حقيقت و يك واقعيت است يعنی شيعه آنوقت شيعه است كه وقتی او را در
مقابل يك سنی بگذارند ، فكرش از او بهتر باشد ، تصورش درباره خدا و
قيامت از او بالاتر و برتر باشد ، خدا را بهتر بشناسد ، به راهنمايی‏
ائمه‏اش اخلاق اسلامی و انسانيش از او بهتر باشد ، عملش از او بهتر باشد
و خلاصه همه چيزش از او بهتر باشد . يعنی نمونه‏ای از علی بن ابی‏طالب‏
باشد .
شخصی آمد خدمت اميرالمؤمنين علی عليه‏السلام . يك لبخندی زد ، عرض كرد
يا اميرالمؤمنين ! انی احبك من ترا دوست دارم . فرمود : « و لكنی‏
ابغضك » اما من ترا دشمن دارم . نفرمود دروغ می‏گويی ، چون راست می‏گفت‏
، دوست هم داشت . گفت : چرا ؟ فرمود : برای فلان كارت . فلان كس‏
احتياج داشت به تعليم قرآن و بر تو واجب بود كه آن را به او ياد بدهی ،
از او پول گرفتی .
بنابر اين هيچ منافاتی نيست كه ما علی را دوست داشته باشيم اما عمل‏
ما طوری باشد كه علی ما را دشمن داشته باشد . امام صادق ( ع ) فرمود :
« كونوا لنا زينا ، و لا تكونوا علينا شينا » شما شيعيان اسباب افتخار ما
ائمه باشيد ، زيور ما باشيد ، مايه ننگ و عار و خجلت و شرمندگی ما
نباشيد . يعنی طوری باشيد كه در ميان ساير مسلمانان نمونه‏هايی از تقوا و
پاكی و درستی باشيد . فرمود : طوری باشيد كه وقتی مردم شما را می‏بينند
بگويند « رحم الله جعفرا » خدا بيامرزد امام جعفر صادق عليه‏السلام را ، چه‏
شيعيان خوبی درست كرده . « و لا تكونوا »

« علينا شينا » مايه ننگ و عار ما نباشيد . شما وقتی كه اخلاقتان ،
بازارتان ، روحيه و كردارتان بر خلاف اسلام است ، اسباب خجلت و شرمندگی‏
و سرافكندگی ما خواهيد بود . ديگر از اين بهتر [ می‏توان گفت ؟ ! ] آن ،
بيان قرآن ، آن ، سخنان پيغمبر كه قبلا برايتان عرض كردم ، اين هم سخنان‏
امام جعفر صادق ( ع ) . از اين بالاتر چه می‏شود گفت ؟ ! ولی مگر ممكن‏
است ما از خر شيطان بيائيم پايين ؟ ! می‏گوييم فقط ما مورد عنايت خدا
هستيم و برای ما همان انتساب نام ائمه كافی است ، چيز ديگر نمی‏خواهيم .
خدا هم بهشت را آماده كرده برای ما چهار تا قالتاق ! بعد می‏گوييم پس‏
چرا ما مسلمانها اينقدر بدبخت و بيچاره‏ايم ؟ جوابش را قرآن داده . ملتی‏
كه افسرش برود در اسرائيل تربيت ببيند و بعد برود در اوگاندا كودتا راه‏
بيندازد ، آيا انتظار داريد روی سعادت ببيند ؟ ! « ذلك بان الله لم يك‏
مغيرا نعمه انعمها علی قوم ». همه اينها يك ريشه‏هايی دارد . ريشه‏هايی‏
از فساد در ميان ما مسلمين وجود دارد ، اينها شاخه‏هايی است كه از آن‏
ريشه‏ها بيرون آمده . حالا كی ما بيدار شويم ، كی متوجه بشويم ، كی توبه‏
بكنيم به درگاه الهی و خودمان را اصلاح كنيم ، و كی خودمان را تطبيق كنيم‏
با آيات قرآن ، نمی‏دانم . شايد همين مقدار توجهات و تنبهاتی كه پيدا
كرده‏ايم طليعه‏ای است برای اينكه ان‏شاءالله تعالی خودمان را اصلاح كنيم و
مسلمان واقعی باشيم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: