اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
« ذلك بان الله لم يك مغيرا نعمه انعمها علی قوم حتی يغيروا ما
بانفسهم وان الله سميع عليم ».
راجع به اين آيه شريفه در هفته گذشته مقداری بحث كرديم و آنچه اكنون‏
عرض می‏كنيم مكمل و متمم آن است . مقدمه بايد عرض بكنم كه اين جمله را
بايد هميشه در نظر داشته باشيم كه القرآن يفسر بعضه بعضا قرآن بعضی از
آيات آن تفسير كننده و توضيح دهنده بعضی آيات ديگر است . در خود قرآن‏
كريم آيه‏ای هست كه در واقع متد قرآن شناسی را به ما معرفی می‏كند . اين‏
آيه " متودولوژی " قرآن است . آيه هفتم سوره آل عمران است . می‏فرمايد
:
« هو الذی انزل الكتاب منه آيات محكمات هن ام »

« الكتاب و اخر متشابهات غ. آيات قرآن را تقسيم می‏كند به آيات محكم و
آيات متشابه . بعد آيات محكم قرآن را ام الكتاب ( مادر كتاب ) می‏نامد
. به اين اعتبار اينها را آيات مادر می‏خواند كه اينها توضيح دهنده و
تفسير كننده آيات ديگر است . آيات متشابه يعنی آياتی كه [ در آنها ]
حقيقتی به يك صورت كلی بيان شده است كه اين حقيقت به صورت كلی را به‏
شكلهای مختلف می‏شود توضيح و تفسير كرد ، تا ما چگونه تفسير كنيم . اين‏
چگونگی را با آيات مادر بايد به دست آورد . تعبير خيلی خوبی است كه‏
خود قرآن " آيات مادر " تعبير می‏كند . حالا ما برای اين مطلب مثالی از
همين مسئله " ما نحن فيه " ذكر می‏كنيم تا هم مطلب خودمان را توضيح‏
داده باشيم و هم آن آيه را درست برای شما روشن كرده باشيم .
در سراسر قرآن عموم مشيت الهی به چشم می‏خورد . قرآن يك كتاب توحيدی‏
عجيبی است ، يعنی هميشه بشر را از شرك دور می‏كند و اين را كه كسی خيال‏
بكند در عالم حادثه‏ای رخ می‏دهد كه از علم يا قدرت و يا مشيت خدا بيرون‏
باشد هرگز نمی‏پذيرد . اين است كه می‏بينيم عبارت " « من يشاء »" يا
" « ما يشاء »" ( آنچه خدا بخواهد ) در قرآن زياد به چشم می‏خورد جز
آنچه خدا بخواهد چيز ديگری در عالم واقع نمی‏شود . يك مسلمان اگر به قرآن‏
اعتقاد دارد بايد اينطور معتقد باشد كه چيزی كه خدا نخواهد در عالم واقع‏
نمی‏شود ، پس هر چه واقع می‏شود به مشيت خدا واقع می‏شود . ولی اينكه همه‏
چيز به مشيت خدا است ، چگونگيش تفسير می‏خواهد . ممكن است ما آن را
همان طوری تصور بكنيم كه به اصطلاح جبری مذهب‏ها يا به اصطلاح كلامی‏

" اشاعره " كه فرقه‏ای از اهل تسنن بودند توضيح می‏دادند . اينها در عالم‏
هيچ چيزی را شرط هيچ چيزی نمی‏دانستند ، و از اين مسئله كه همه چيز به‏
مشيت خداست اينطور می‏خواستند نتيجه‏گيری كنند كه پس در عالم هيچ چيزی‏
شرط هيچ چيزی نيست . اگر واقعا ما از اين مسئله كه در قرآن است كه همه‏
چيز به مشيت خداست اينطور استنباط كنيم كه هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نيست‏
، معنايش اين است كه اگر قومی در دنيا سعادت پيدا می‏كند ، هيچ شرطی‏
ندارد ، خدا خواسته است ، و اگر قومی در دنيا بدبخت شد نيز بايد بگوييم‏
خدا خواسته است . همچنين در آن دنيا اگر مردمی اهل بهشت شدند ، چرا
ندارد ، خدا خواسته اينها اهل بهشت باشند . چون وقتی گفتيم همه چيز به‏
مشيت خداست ، ديگر چرا ندارد . اگر بگوييم عمل خوب انجام دادند كه به‏
بهشت رفتند ، می‏گويند اين هم شرطش نيست چون همه چيز به مشيت خداست ،
هيچ مانعی ندارد كه خدا يك بنده صالح متقی مطيع را به جهنم ببرد و يك‏
بنده عاصی گنهكار فاسق فاجر مشرك را به بهشت ببرد ، چون خودش می‏خواهد
و هيچ چيز در جهان هستی شرط هيچ چيز نيست . و بعضی به اين حرف هم‏
رسيدند كه اگر غير از اين بگوييم ، بگوييم " چيزی در عالم شرط چيزی هست‏
" با توحيد و اينكه همه چيز به مشيت خداست منافات دارد .
يك گروه ديگر ديدند اين حرف خيلی حرف نادرستی است . چگونه می‏شود
گفت در عالم هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نيست ؟ ! اين نه با حساب دنيا جور
در می‏آيد و نه با حساب آخرت . اگر در دنيا ، هيچ چيزی شرط هيچ چيزی‏
نباشد پس بايد اينطور باشد كه مثلا

يك سال باران و برف نيايد ، شرايط جوی مساعد نباشد ، آفت هم بيايد ، و
در آن سال مردم زراعت بكنند و محصول فراوان بگيرند ، يا حتی زراعت هم‏
نكنند و محصول فراوان بگيرند . و يك سال ديگر زحمت بكشند ، زمين را شخم‏
بزنند و آبياری و تقويت بكنند ، و هوا مساعد باشد ، برف و باران به‏
موقع بيايد ، آفت هم نيايد ، و آن سال اساسا محصولی به وجود نيايد ، چون‏
هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نيست . با اينكه بايد امكان داشته باشد كه كسی‏
ازدواج نكند ولی صاحب فرزند بشود ، و يك مرد و زن سالمی ازدواج بكنند و
فرزنددار نشوند ، چون هيچ چيز شرط هيچ چيز نيست . آخر ت هم همينطور .
ولی اينطور نيست. هم در دنيا همه چيز شرط همه چيز است ، هم در آخرت.
بعد اين دسته اندكی از آن طرف افتادند ، گفتند اينكه ما می‏گوييم همه‏
چيز به مشيت خداست ، مقصود همه چيز نيست ، برخی امور به مشيت خداست‏
و برخی ديگر به مشيت خدا نيست ، واقع می‏شود بدون اينكه به مشيت خدا
باشد .
اما اگر ما درست با منطق قرآن آشنا بشويم ، می‏بينيم كه هم بايد معتقد
بشويم كه همه چيز به مشيت خداست و هم بايد معتقد بشويم كه كار دنيا و
آخرت ، كار عالم هستی بی حساب نيست كه هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نباشد .
خير ، هر چيزی شرايط معينی دارد ، با شرايط خودش به وجود می‏آيد ، و بدون‏
آن شرايط محال است به وجود بيايد . توضيح اينكه همه چيز به مشيت خداست‏
ولی مشيت خدا بر نظام تعلق گرفته است ، يعنی مشيت الهی است كه اين‏
حسابها و نظامها را در عالم

به وجود آورده . همه چيز به مشيت الهی است ولی اين مشيت الهی است كه‏
برای هر چيزی شرايط و نظامی قرار داده ، و برای هر مقصدی راه معينی قرار
داده كه بدون رفتن آن راه محال است انسان به آن مقصد برسد . اين است‏
معنی " امر بين الامرين " .
منطقی كه می‏گفت " در عالم هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نيست " همان منطق‏
" جبر " است . آن منطق كه می‏گفت " بعضی چيزها به مشيت خداست و
بعضی ديگر به مشيت خدا نيست " منطق " تفويض " است ، يعنی بعضی‏
چيزها را خدا گفته به من مربوط نيست ، هر چه می‏خواهد بشود ، تفويض كرده‏
، واگذاشته . و اين منطق كه هم قبول می‏كند " همه چيز به مشيت خداست "
و هم قبول می‏كند كه " در عالم هر چيزی شرايطی دارد " همان منطق امر بين‏
الامرين " است .
در اول عرايضم عرض كردم كه قرآن ، بعضی از آيات آن ، بعضی ديگر را
تفسير می‏كند يا به تعبير خود قرآن بعضی آيات ، آيات مادر است ، ام‏
الكتاب است ، محكم است . بايد آياتی را كه متشابه است يعنی چند گونه‏
می‏شود آنها را تفسير كرد با آياتی كه يك طور بيشتر نمی‏شود تفسير كرد
توضيح داد . مثلا ما از يك طرف در قرآن می‏خوانيم « قل اللهم مالك‏
الملك »بگو ای پروردگاری كه مالك همه ملكها و صاحب همه قدرتها تو
هستی « تؤتی الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء »تو به هر كس كه‏
بخواهی ملك و قدرت بدهی می‏دهی ، و از هر كسی كه بخواهی بگيری و انتزاع‏
بكنی می‏گيری و انتزاع می‏كنی . « تعز من تشاء وتذل من تشاء »هر كس را كه‏
تو بخواهی به او

عزت می‏دهی و هر كس را كه تو بخواهی به ذلت می‏نشانی . اين آيه ، متشابه‏
است يعنی آن را چند گونه می‏شود پياده كرد . حالا اگر ما بوديم و همين يك‏
آيه قرآن ، امكان اينكه آن را به گونه‏ای كه جبری مذهبان پياده می‏كنند
پياده نماييم وجود داشت . می‏گويد ملك را به هر كه بخواهی می‏دهی و از هر
كه بخواهی می‏گيری ، عزت را به هر كه بخواهی می‏دهی و از هر كه بخواهی‏
می‏گيری . جبری مذهب هم همين مطلب را می‏گويد ، منتها از اين مطلب‏
نتيجه‏گيری می‏كند كه هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نيست . ديگری می‏گويد : نه ،
اين [ اصل ] مخصوص همه اشياء نيست ، يك مواردی هم هست كه به مشيت‏
خدا مربوط نيست . يعنی می‏گويد [ اين اصل ] يك عامی است تخصيص بردار
يعنی استثناپذير . ما خيلی كليات در قرآن داريم كه استثنا می‏پذيرند .
اما اگر ما آيه مورد بحث را محكم اين آيه قرار بدهيم ، مادر اين آيه‏
قرار بدهيم ، يعنی اين آيه را با آن آيه تفسير بكنيم ، می‏بينيم هر دو
صحيح و كامل است بدون اينكه هيچ ايرادی وارد باشد . آيه مورد بحث‏
می‏گويد : « ذلك بان الله لم يك مغيرا نعمه انعمها علی قوم حتی يغيروا
ما بانفسهم »آن بدين جهت است كه خدا هرگز چنين نبوده است ، يعنی‏
خدائيش ايجاب نمی‏كند و بر خلاف خدائيش می‏باشد كه نعمتی را به گزاف از
مردمی بگيرد ، مگر آنكه آن مردم قبلا آنچه را كه مربوط به خودشان است‏
تغيير داده باشند . در آن آيه ديگر ، از يك نظر ، به طور اعم بيان می‏كند
: « ان الله لا يغير ما بقوم حتی يغيروا ما بانفسهم ». اسم نعمت هم در
ميان نيست . اعم از نعمت و نقمت

است . معنايش اين است : خداوند نعمتی را از مردمی نمی‏گيرد و به آنها
نقمت نمی‏دهد مگر وضع خودشان را از آنچه كه بوده‏اند تغيير داده باشند ، و
نيز نقمتی را از مردم نمی‏گيرد و نعمت به آنها نمی‏دهد مگر آنكه آنها
خودشان را تغيير داده باشند .
اين نعمت و نقمت ، همان عزت و ذلتی است كه در آن آيه گفت : « تعز
من تشاء و تذل من تشاء »به هر كس بخواهی عزت می‏دهی و به هر كس بخواهی‏
ذلت می‏دهی . اما آن دو آيه قانون عزت دادن و ذلت دادن را بيان می‏كند :
بله ، عزتها را خدا می‏دهد ، غير از خدا قدرتی نيست كه عزت بدهد ، ذلتها
را هم خدا می‏دهد و غير از خدا قدرتی نيست كه ذلت بدهد . منبع تمام‏
قدرتها خداست ، غير از او كسی نيست . اما اين را بدانيد كه كا ر خدا بر
عبث نيست ، بر اين اساس نيست كه هيچ چيزی شرط هيچ چيزی نباشد و بی‏
جهت به مردمی عزت يا ذلت بدهد مثل كسانی كه چشمهاشان را می‏بندند و
قرعه‏كشی می‏كنند . « ذلك بان الله لم يك مغيرا نعمه انعمها علی قوم حتی‏
يغيروا ما بانفسهم »، يا آن آيه ديگر : « ان الله لا يغير ما بقوم حتی‏
يغيروا ما بانفسهم »كه در سوره رعد است ، يعنی اين را بدانيد كه ذلت‏
گرفتن و عزت دادن ، و متقابلا عزت گرفتن و ذلت دادن خدا ، همه به مشيت‏
اوست اما حساب و قانون دارد . تا مردم صالحی خودشان به سوی فساد
نگرايند خدا لطفش را از آنها نمی‏گيرد و تا مردم فاسدی به سوی خدا باز
نگردند خداوند لطفش را به سوی آنها باز نمی‏گرداند .
در اين زمينه مخصوصا در نهج البلاغه مطالب زيادی است . خطبه‏ای هست به‏
نام خطبه قاصعه . وجود مقدس اميرالمؤمنين علی

عليه‏السلام درباره همين مسئله كه قرآن بيان كرده است راجع به عزت و ذلت‏
امم ، يك فصل مشبعی بحث می‏كند يعنی مطلبی كه می‏گويد توضيح همين آيه‏
قرآن است . اكنون دو حديث را كه در تفسير آمده است به عنوان نمونه‏
برايتان می‏خوانم .
حديث اول در كافی است كه از امام صادق عليه‏السلام روايت می‏كند :
« ان الله بعث نبيا من انبيائه الی قومه و اوحی اليه » خدا به يكی از
پيغمبرانش كه او را به سوی قومش فرستاده بود چنين وحی كرد : « ان قل‏
لقومك »به مردمت اطلاع بده كه « انه ليس من اهل قريه و لا ناس » (
قريه يعنی محل جمع شدن . لازم نيست كه حتما ده باشد . در اصطلاح امروز ما
قريه يعنی ده ، ولی در اصطلاح قرآن قريه به شهر هم اطلاق می‏شود . از ماده‏
" قری " به معنی محل اجتماع است ) مردم يك محلی ، دهی ، شهری ، و به‏
طور كلی مردمی نيستند كه « كانوا علی طاعتی »كه بر راه من و اطاعت من‏
باشند يعنی صالح باشند « فاصابهم فيها سراء »و به همين جهت برای آنها
خوشی و نعمت و سعادت بيايد « فتحولوا عما احب الی ما اكره »و بعد
اينها از اين نعمتها سوء استفاده بكنند يعنی بيافتند در عيش و فساد اخلاق‏
، و فاسد بشوند ( به عبارت ديگر مردمی نيستند كه صالح باشند و پشت سر
اين صلاح ، من برايشان سعادت بياورم ولی بعد اين سعادت و خوشی ، آنها را
به سوی فساد بكشاند يعنی از اين نعمت سوء استفاده كنند ) « الا تحولت‏
لهم عما يحبون الی ما يكرهون » مگر اينكه من هم نظرم را درباره آنها
تغيير بدهم و آنچه را كه آنها دوست می‏دارند از ايشان بگيرم و چيزی به‏
آنها بدهم كه از آن بدشان می‏آيد ، يعنی بجای نعمت ،

نقمت بدهم . « و انه ليس من اهل قريه ولا اهل بيت كانوا علی معصيتی » و
مردم جايی يا حتی مردم خانواده‏ای نيستند كه بر معصيت من و در راه فساد
باشند « فاصابهم فيها ضراء » و در نتيجه به ايشان سختی برسد « فتحولوا
عما اكره الی ما احب » و برگردند از آنچه من مكروه می‏دارم به سوی آنچه‏
محبوب من است « الا تحولت لهم عما يكرهون الی ما يحبون » مگر آنكه من‏
دو مرتبه نظرم را درباره آنها تغيير بدهم و آنچه را كه بر آنها سختی بود
عوض كنم و به ايشان خوشی بدهم كه آنها هم راضی بشوند و آن را دوست‏
داشته باشند .
حديث ديگری را در اينجا ( 1 ) از تفسير " صافی " نقل می‏كنند و اين‏
هم ظاهرا از " كافی " است كه امام صادق ( ع ) فرمود :« كان ابی يقول »
پدرم امام باقر عليه‏السلام می‏فرمود : « ان الله عز و جل قضی قضاء حتما »
خدا تقدير و حكم حتمی و تخلف ناپذير كرده است كه « لا ينعم علی العبد
بنعمه فيسلبها اياه حتی يحدث العبد ذنبا يستحق بذلك النقمه » خداوند
نعمتی را به بنده‏اش نمی‏دهد كه آن نعمت را از او سلب كند مگر آنكه قبلا
آن بنده گناهی مرتكب شده است ، يعنی قبلا آن بنده ، خودش ، خودش را
تغيير داده است .
ممكن است در اينجا ذهنتان برود دنبال اين مطلب كه آيا اگر خداوند به‏
انسان نعمتی داد و انسان گناهی مرتكب شد ، آن گناه هر چه می‏خواهد باشد ،
خدا آن نعمت را از انسان می‏گيرد ، يا ميان گناهان و نعمتهايی كه سلب‏
می‏شود رابطه خاصی است يعنی هر
پاورقی :
1 - تفسير " الميزان " ج 9 ، ص . 110

گناهی تأثير دارد در سلب نعمت معينی ، و در سلب نعمت ديگر اثر ندارد
كما اينكه هر طاعتی تأثير دارد در جلب يك نعمت معين نه همه نعمتها .
مثلا ما به طور كلی می‏دانيم كه هم بايد رعايت حق الله را بكنيم و هم‏
رعايت حق الناس . حق الله وظايفی است بين ما و خدا مثل نماز و روزه .
حق الناس وظايف مستقيمی است كه ما در برابر مردم داريم از عدالت ،
انصاف و غيره ، تكاليفی است كه نسبت به مردم داريم ، حقوقی است كه‏
ديگران بر عهده ما دارند . يكوقت گناه ما اين است كه حق الله را ادا
نمی‏كنيم ، و يك وقت گناه ما اين است كه حق الناس را ادا نمی‏كنيم . حق‏
الله هم فرق می‏كند ، يكوقت نماز نمی‏خوانيم ، يكوقت روزه نمی‏گيريم ،
يكوقت العياذ بالله شراب می‏خوريم ، يكوقت دروغ می‏گوييم ، يكوقت حج‏
خانه خدا را نمی‏رويم . همين طور است حق الناس . آيا اينها ديگر فرق‏
نمی‏كند ؟ همين قدر كه انسان يك گناه مرتكب شد خدا هر نعمتی را كه شد از
او می‏گيرد يا هر گناهی با يك نعمت خاصی ارتباط دارد ؟ دومی درست است‏
. حالا من برايتان يك دليل ذكر می‏كنم . در دعای كميل كه در شبهای جمعه‏
كسانی كه توفيق دارند می‏خوانند ، اينطور می‏خوانيم : « اللهم اغفر لی‏
الذنوب التی تنزل النقم . اللهم اغفر لی الذنوب التی تغير النعم .
اللهم اغفر لی الذنوب التی تنزل البلاء . اللهم اغفر لی الذنوب التی‏
تحبس الدعاء » گناهان را دسته دسته می‏كند : خدايا آن گناهانی را كه‏
نقمت را بر بنده نازل می‏كند ببخش ، آن گناهانی را كه نعمت را می‏گيرد
ببخش ، گناهانی را كه بلاها را نازل می‏كند بيامرز ، گناهانی را كه سبب‏
می‏شود دعاهای ما حبس بشود ( يعنی حال دعا از ما گرفته بشود

كه دعا نكنيم كه اين بدترينش است ، يا دعا بكنيم و مستجاب نشود )
ببخش . معلوم می‏شود هر دسته‏ای از گناهان يك خاصيت مخصوص به خود دارد.
آيه‏ای كه در هفته پيش هم خوانديم آيه عجيبی است : « و ما كان ربك‏
ليهلك القری بظلم و اهلها مصلحون »( 1 ) . پروردگار تو هرگز چنين نيست‏
كه مردمی را به موجب ظلمی هلاك كند در حالی كه آنها مصلح و اصلاح‏
كننده‏اند . اينكه هم ظالمند و هم اصلاح كننده يعنی چه ؟ مقصود از ظلم در
اينجا آن ظلم عظيم است كه شرك است ، و مقصود از اينكه مصلح هستند يعنی‏
در ميان خودشان مصلحند . پس ظلمشان در حق الله است ، اصلاحشان در حق‏
الناس . بنابراين قرآن اينطور می‏گويد كه اگر مردمی خودشان برای خودشان‏
در دنيا خوب باشند اما كافر و مشرك باشند ، [ به عبارت ديگر ] عدالت‏
در ميانشان برقرار باشد ولی مشرك باشند ، در اين دنيا خدا آنها را معذب‏
نمی‏كند . پس معلوم می‏شود هر گناهی يك خاصيتی دارد . اين است كه پيغمبر
اكرم ( ص ) فرمود : « الملك يبقی مع الكفر و لا يبقی مع الظلم » . جمله‏
عجيبی است : يك ملك ، يك دولت ، يك نظام با كفر قابل بقا هست ولی‏
با ظلم قابل بقا نيست . هم كفر گناه است و هم ظلم ، اما هر گناهی در
يك جهت تأثير دارد . تأثير كفر در اينكه نظام يك زندگی را از هم بپاشد
به اندازه ظلم نيست . پس ما اگر دو جمعيت داشته باشيم ، يك جمعيت‏
مسلمان باشند ولی در ميان خودشان ظالم
پاورقی :
1 - سوره هود ، آيه . 117

باشند ، خودشان به يكديگر ظلم بكنند ، و جمعيت ديگر كافر باشند اما
نسبت به خودشان عدالت و انصاف داشته باشند ، از نظر اخروی آن مسلمانها
مسلما بهتر بوده‏اند ( 1 ) .
پاورقی :
1 - [ متأسفانه به علت نقص فنی دستگاه ، مقداری از سخنرانی ضبط نشده‏
است ] .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: